,

ANAMUR’DA POST YANIŞLI KİLİMLER – Hilmi DULKADİR

………
KİLİMLER
İçel kilimleri arasında Anamur’da karşılaştığımız bir kilim dikkatimizi çekti. Genel karakterde fark yoktu fakat yanış (2) itibariyle ayrıcalık gösteriyordu. Daha sonra bu kilimin 6 çeşidini tespit ettik. Kilimlerin dokunuş tekniğine baktığımızda yanışları belirleyen değişik renkli atkıların dönüşleri esnasında karşılaştıkları diğer bir yanışın renkli atkısı ile karşılıklı  kenetlendikleri, böylece de yanış iliklerinin kapatıldığını  gördük. Kilimlerin ana yanışı altıgen olmakla beraber aralarda kısa basamaklar konarak  daha yaygın ve dalgalı bir şekil verilmişti. Asıl dikkati çeken tarafı, bazı ana yanışlar, ara dolgular  veya kenar sularında yanışIarın dalgalı bir şekil almasıydı. (Desen 1) Bu dalgalar kaplan ve pars postlarındaki çizgilere benziyordu.
Osmanlı hükümdarları bir kudret sembolü olarak bu kaplan çizgileri ve pars benekli postları taklit eden desenli kumaşlardan kaftanlar giymekteydiler Ayrıca 16. ve 17. yüzyıl çini ve seramiklerinde de bu motifler kullanılmıştır.(3) Konya Mevlana Müzesinde bulunan beyaz zeminli büyük bir halıda koyu kahverengi üç küre içine yerleştirilmiş üçer küçük hilal biçimli şekil görülmekte, bunlar baklava şeması veren kaplan çizgileri ile çerçevelenmiş bulunmaktadır. (4)
Sözünü ettiğimiz kilimlerde de kaplan postu çizgilerine benzer yanışlar kullanılmıştı. Bu nedenle altı çeşidin her köyde  bir ismini bulmakla birlikte genel olarak  bu kilimlere “post yanışIı kilimler” demenin, uygun olacağı kanaatiyle kilimleri bulundukları köylere göre tasnifIeyerek inceledik :
1 – BONCUKLU BÖNCE KİLİM  (5)
Kilim suları:
Kilimin çözgüsü siyah yündür. Önce saçak olarak bırakılmış daha sonra da çözülmesin diye örülmüş,
başlangıç kısmında kırmızı beyaz beneklerle boydan boya “zencir” çekilmiştir. Zencir’in yöredeki adı “ala  boncuk” tur. Kilim veya çul dokunmaya başlarken dokuyucular  biribirine “ala boncuk çekelim” derler.
Ala boncuk’u ensiz düz bir dokuma takip etmektedir. Bu noktadan itibaren altta ve üstte, bu defa beyaz beneklerle yine bir zincir çekilmiş;  arada bırakılan kalın bant içine kilimin “kenar suyu” yerleştirilmiştir.
Kilimin zemini tamamen bordo renklidir. Kenar suyunun zemini de bordo olmakla beraber yerleştirilen yanışlar beyaz, yeşil sarı ve lacivert  renklidir. Kenar suyu’nun yanışı beyaz,  adına “alma” denen, üçerli üçgen de bu uzantıların üzerine konmuştur. Üçgenlerin tam ortasına gelen kısım ince bir uzantıyla bölünmüştür. (Desen 2)
Bu kompozisyon bir altıgen çerçeve içine yerleştirilmiştir. Altıgeni bölen 6 üçgenin meydana getirdiği eksenin sağ ve sol taraflarının zemini yeşil, mavi  bordo renkleriyle alternatif olarak dolgulandırılmıştır. Altıgenin birinin sağdaki dolgusu ile diğer bir altıgenin  soldaki dolgusu aynı renktir. Bu iki renk dar bir boğazda birleştirilmiş; daralmanın meydana getirdiği karşılıklı boşluklar bir başka renkle dolgulandırılmış,  içine eksende gördüğümüz üçgenlerden 2’şer tane konulmuştur.
Böylece 11 adet altıgen, kilimin kısa kenar suyunu meydana getirmiştir. Bizim “üçgen” dediğimiz sahibinin “alma” dediği bu kenar suyu yanışları, adını kenar suyuna vererek “almalı su” olarak kalmıştır.
Kilimin uzun kenarları da yine bir “kenar suyu”yla çevrilmiştir. Adına “keklik ayağı” denen suyun beyaz, renkli dolgusu bir eksenle boydan boya uzatılmıştır. Ekseni meydana getiren birer çift üçgenden her bir uzun kenarlarındaki birleşme noktalarında bırakılan boşluk nedeniyle belirginleştirilmiştir. Bir üçgenin (veya alma’nın) diğeri ile köşe noktalarında ise ince uzun bir çubuk bırakılmak suretiyle yanlara açılmış ve stilize bir kuş ayağı meydana getirilmiştir.
Beyaz renkli keklik ayaklarının dış’a bakan kenarları kırmızı, içe bakan kenarları ise yeşil renkte iplerle sınırlandırılmıştır. (Desen 3)
Ana yanışlar ve ara dolgular:
Kilimin ana yanışları  üst üste dört sıra halinde, araları dar bir boğazla, birleştirilmiş karşılıklı iki altıgenden meydana gelmiştir. Böylece zemin üzerinde sekiz ana yanış görülmektedir. Ana yanışları belirleyen değişik renkli çift çizgiler “post çizgileri” ne benzemektedir. Bu çizgiler, alt ve üst köşelerde dört adettir, içe bakan yönlerinde kıvrımlı Çıkıntılar bırakılmıştır.
Altıgenlerin zemin rengi beyazdır. Ortada bir eşkenar dörtgen yer almaktadır. Eşkenar dörtgen; altıgenlerin birleşme noktalarına doğru uçları yarık, kalın bir bant ikiye ayırır. Bu bant üzerinde üç adet yanış vardır; “Göklü Kabış” denen bu yanışIardan ortadaki  üst ve alttan üç veya beş adet üçgenle (alma) taçlanmıştır. (Desen 4). Taçları aynı yönlerde ikinci ama daha büyük başka bir taç takip etmektedir. Taçların birleşme noktasında meydana gelen boğaz ince çıkıntılarla şekillenmiş, yanlarda birer çift post çizgileri almıştır. Bunu daha kısa, kalın post çizgileri takip etmiştir. (Desen 5) Bu çizgilerin yöredeki adı “yedirme” dir.
Altıgenlerin beyaz renkli zeminleri üzerinde dört adet daha yanış görülür. Bunlar stilize bir kuştur. Adına da “Palazcık” denmektedir. (Desen 6). Sekiz altıgenden arta kalan ve kilimin ortasına gelen üç altıgenin iç dolguları sade bırakılmıştır. Her birinin ortasında bir eşkenar dörtgen, bunun içinde ya “palazcık” ya da  “göklü kabış,” görülmektedir. Zemin renkleri yeşil, bordo ve kırmızıdır. Dörtgenden “kıvrım” veya “çengel” diyebileceğimiz çıkıntılar uzanmıştır.
Diğer dolguları değişik renkli, biri birine birleşik toplam on adet baklava diliminin meydana getirdiği dokuz yanış görülür. Kilimin ana yanışlar dışında kalan zemini altılı, onlu baklava dilimleri ve yedirmeli (post çizgili) dörtgenlerle dolguludur.
2 – ÇİĞNİ DÜŞÜK KİLİM (7)
Kilimin kenar suları değişiktir. Kısa kenarlarda ensiz, beyaz zeminli bir bant ve mavi, yeşil, kırmızı renkli sade bir yanış görülür.
Bu yanış, kısmen kalın bir eksen ve üzerinde boyuna uzatılmış ince çizgiler yer almaktadır.
Zemin bordo ana yanışı post çizgili ikişer  sıralı dört altıgenden meydana gelmiştir. (Desen 7). İçte
kalın üç altıgen, büyükçe kalın kıvrımlı dikdörtgenlerle dolgudur.
1 nolu kilime nazaran daha kaba ve sadedir. “Boğaz” bağlantıları konmamıştır. Ara dolgulardan bazıları (Desen 8,9,10), bazıları da 1 nolu kilimlerdekilerdir. .
3 – ALA KİLİM (8)
Kilimin dört kenar suyu da aynı yanıştan meydana getirilmiştir. (Desen 11). Ana yanışları  post çizgili üst  üste altı sıra halinde yine bir boğazIa birleştirilmiştir.  Arada kalan 4 altıgen de bağımsız olarak sadece renk değişikliği ile tekrar edilmiştir  ana yanışlar 1 ve 2 nolu  kilimlerde gördüğümüz gibi ortadaki  eşkenar dörtgenlerin ucu yarık bir bantla ikiye ayrılmamıştır (Desen 12). İç dolgusu dıştan kıvrımlı büyük bir eşkenar dörtgenin dışta ve içte değişik renklerle tekrar olmuştur (Desen 13). Kilimin ara dolguları biraz daha zenginleştirilmiştir (Desen 14,15,16).
4 – ALA KİLİM (9)
Kilimin uzun kenarları beyaz, yeşil, sarı ve dışı beyaz konturlu, bordo “keklik ayağı” kenar suludur. 1 nolu kilimde görülen “keklik ayağı” burada tek yönlü olarak kullanılmış ve renk değişimi, suretiyle üçerli guruplara ayrılmıştır.
Kısa kenarlarda “ala boncuk” kaldırılmış ve doğrudan zemin üzerindeki ana yanışa geçilmiştir.
Ana yanışlar aynen kullanılmış içleri, kenarı kıvrımlı eşkenar dörtgenlerle dolguludur. Aralarda kalan üç ana yanış ise kenarları post çizgili eşkenar dörtgenlerle, bu dörtgenlerin içide  diğer altıgenlerde böyledir “farda”  denen yanışlarla dolgulandırılmıştır. (Desen 17). 1 ve 2 nolu kilimlerde görülen “bantla bölünme” bu kilimde yapılma-mıştır. Ana yanışın bu köydeki adı “Tapan” dır.  Ana yanışı çevreleyen çizgilerdeki ince kısa çıkıntılar “boncuk”,  eşkenar dörtgenlerdeki kıvrımlar “boynuz”,  bazı eşkenar dörtgenlerin dışa uzanan post dolguları  da “kardaşçık” (Desen 18,19.20) Ana yanışlarda ayrıca dolgu yanışı görülmemektedir.
5 – AYNALI KİLİM (10)
Kilimin uzun kenarlarında değişik renkli basit bir kenar suyu kullanılmıştır (Desen 21). Kısa kenarlarda ise daha ince bir bant halinde içi “S” harflerine benzetilmiş. 1 nolu  kilimde gördüğümüz “alma”lar la zenginleştirilmiş.  Bir kompozisyon görülmektedir (Desen 22).
Bu kilimin ana yanışlarında iç dolgusu olarak post çizgileri hem bir altıgende  hem’ eşkenar dörtgenin uzantılarında hem de tali dolgu olarak kullanılmıştır. Gerek ara ana yanış dolguları gerekse kenarlara yakın kalan zemin dolguları olarak ‘farda” yanışlı eşkenar dörtgenler kullanılmıştır. Aralarda gördüğümüz tali dolgu  olarak bir tek yanış tercih edilmiş ve değişik renklerle bu yanış kullanılmıştır. (Desen 23).
6 – BONCUKLU KİLİM (11)
Kilimin kısa kenarında “kelebek” denen yanış,  kenar suyu  olarak kullanılmıştır. Uzun kenarlarda ise 2 nolu kilimde bahsedildiği gibi bir eksen üzerinde boyuna uzatılmış ince çizgilerle yetinilmiştir. Bu defa kilimin ana yanışlarını meydana getiren çizgiler üzerinde değişiklik  yapılmış bir sıra halinde testere dişlerini andıran adına “farda” dediğimiz bir yanış tercih edilmiştir. İç dolguları  bahis konusu ettiğimiz altı kilimden de örneklerle süslenmiştir (Desen 24).
Bu köyde de ana yanışlara “Tapan” denilmekte, hatta kilimin ebadı tapan sayısıyla ölçülmektedir. Sözünü ettiğimiz bu kilim sekiz tapandır. Her tapan 72×90 cm. gelir.
NETİCE
Yörede Orhana kilimi olarak bilinen bu 6 çeşit kilimden biz post yanışlı kilim olarak bahsettik.  Özellikle 5 nolu kilimde gördüğümüz  post çizgileri böyle bir tasnif yapmamıza neden oldu.
Kullanılan bütün yanışlar Türk halı ve kilim sanatının bilinen yanışlarıdır. Daha 12. yüzyıl Selçuklu dokumalarından bu tarafa hiç bir değişikliğe uğratılmadan getirilmesine aracı olan Türk kadınlarına binlerce teşekkür.

KAYNAKLAR
Acar, Belkıs : “Kilim ve Düz Dokuma Yaygılar” Ak Yayınları Türk Süsleme Sanatları  Serisi: 3, İstanbul, 1975
Acar, Belkıs : “Kilim-Cicim-Zili-Sumak Türk Düz Dokuma Yaygıları” Eren Yayınları, İstanbul, 1982 Aslanapa, Prof. Dr. Oktay – Durul Yusuf: “Selçuklu Halıları”, Ak Yayınları, Türk Süsleme Sanatları Serisi, İstanbul 1973 .
Çakmakoğlu, Alev: “İçel Yöresi Dokumaları” Yüksek Lisans tezi.
Dulkadir, Hilmi: “Mut ve Çevresinde Milli El Sanatlarımız İstar Dokuma Tür Teknik ve Yanışları” M.E.G. ve Sp.B.Yayınları, Gelenek Görenek ve El Sanatları Serisi. 1. Ankara1985
Durul, Yusuf : “Anadolu Kilimlerinden Örnekler” Ak Yayınlan, Türk Süsleme Sanatları  Serisi : 10 İstanbul 1985
Durul, Yusuf :”Anadolu Kilimlerinden Örnekler 2″ Ak Yayınlan, Türk Süsleme Sanatları Serisi : 13 İstanbul 1987
Yetkin, Prof. Dr. Şerare : “Türk Halı Sanatı”  İş Bankası Y ayınları,  İstanbul.
1  Hilmi Dulkadir –  Mut ve Çevresinde Milli EI Sanatlarımız M.E.G. ve S.B. Yaygın Eğitim Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1985
2  Motif yerine kullanılacaktır.
3  Prof. Dr. Şerare Yetkin-  Türk Halı Sanatı, İş Bankası Yayınları, İstanbul, s 98
4  Ş. Yetkin, a.g.e., s 98
5  Kilim, Anamur’un Güneybahşiş Köyünde oturan Havva Demir’e aittir. Ebatı’ yaklaşık olarak 2.70 x 1,50 m. dir. Köye ismini veren “Bahşişlir” yine Anamur’da Gerce Bahşiş; Karalar Bahşiş; Muratlı Bahşişi (Gülnar’da oturur) Beyazıtlı Bahşişi (Mut’ta oturur) ve Antalya ‘nın  Gazipaşa yöresinde Alanya yörükleri adıyla iskandırlar.
6  Kabış, boynuzsuz davar demektir.
7  Kilim, Anamur’un Ovabaşı Köyünde, Ümmü ‘Dolu’dadır.
8  Kilim, Anamur’un Akine Köyünde, Kiraz Toy’dadır.
9  Kilim, Anamur’un Güleç Köyünde (Orhana) Ganimet Aslan’dadır.
10 Kilimin aslı Anamur’un Orhana Köyünden alınmıştır. Şimdiki sahibi Hayriye Kaplan’dır. Güngören (Tenis) Köyünde oturur.
11 Kilim, Anamur’un Ovabaşı Köyünde; Gani Çetin’dedir.

Hilimi DULKADİR ‘e ait olan bu yazı  “Mersin Halk Eğitimi Merkezi ve Akşam Sanat Okulu Müdürlüğü Yayın Organı” olan “İÇEL KÜLTÜRÜ”  Temmuz 1989 ayı  8. Sayısından alınmıştır.

Biyografik Bilgi

scroll to top