Resimlerindeki kızıl renkten dolayı yöre halkı tarafından Al Oda olarak adlandırılan kilise, İçel’in Mut ilçesinin 28 km. kuzeybatısında, Silifke Karaman karayolu üzerinde, ünlü Alahan Manastırı’nın da 3 km. uzağındadır. Alahan Manastırı ile Al Oda arasındaki alanda, Bizans döneminde yaÅŸamış dini bir koloninin kalıntıları olarak yorumlanabilecek, kayaya oyulmuÅŸ maÄŸara hücre ve mezar gibi yapılar yer almaktadır.
Al Oda Kilisesi’nin içinde yer aldığı manastır kompleksi Göksu Vadisi’ne bakan derin bir uçurumun kenarındadır. Günümüzde manastır iki ayrı bölümden oluÅŸmakta ve iki bölüm arasında derin bir uçurum bulunmaktadır. Manastırın faal olduÄŸu dönemde bu iki bölüm arasında, bir köprü bulunuyor olması mümkündür. Anlaşıldığı kadarıyla manastıra ait mekanların bir kısmı doÄŸal maÄŸaralardan yararlanılarak ÅŸekillendirilmiÅŸlerdir.
Planı: Yukarıda belirttiğimiz gibi büyük bir mağaradan yararlanılarak oluşturulan kilisenin planı, dinsel ihtiyaçlar doğrultusunda yeni bölümlerin eklenmesi ile günümüzdeki biçimine ulaşmıştır. Yapı, kuzey-güney yönünde uzanmaktadır. Kuzeydeki yarım yuvarlak planlı bölümün, kuzey duvarına bitişik olan bölümünde manastırın kurucusu veya önemli bir din adamına ait olabilecek kayadan oyulmuş bir lahit vardır. Ana mekanın tabanından yaklaşık 2-2.5 m. Yükseklikteki bu bölüme güneyden basamaklarla ulaşılmaktadır.
Mağaranın doğusunda, ortasında bir koltuğa ait kalıntılar olan apsis bulunmaktadır. Apsis mağaranın uçurum kenarında yer alan güney bölümüne yapılmıştır. Kilisenin güney duvarının taşlarla örülü olduğu kalıntılardan anlaşılmaktadır. Taş örgülü duvarın ortasında bir kapı olması da mümkündür. Güneydeki duvar ve bu bölümün tavanı kayanın çökmesi nedeniyle yok olmuştur.
Al Oda mağarasının batısında bir kapı ile orta mekana bağlanan kareye yakın plan gösteren bir oda bulunmaktadır. Bu odanın güneyinde bir pencere, duvarlarında ise kandil koymak için açılmış küçük nişler vardır.
Kuzeydeki mekan ile apsis arasındaki doğu bölümde, yarım yuvarlak bir plana sahip giriş bölümü bulunmaktadır. Doğudaki bu bölümün duvarında aynı boyutlarda dört büyük niş ve ayrıca ortaya yakın bölümünde, yuvarlak kemerli bir kapı açıklığı mevcuttur.
Mağaranın ana mekanı, beşik tonoz şeklinde kayadan oyularak şekillendirilmiştir. Batıdaki oda ise düz tavanlıdır.
Kilisenin Resimleri: Al Oda Kilisesi mimarisinden çok resimleri ile dikkati çekmektedir. Geometrik desenli insan figürünün bulunmadığı resimler tavanda, duvarlarda ve nişlerde yer almaktadır. Doğudaki ve ana mekandaki resimler yangınlardan dolayı çok kararmıştır. Fakat yine de resimlerin desenleri, renkleri ve kaliteleri hakkında bilgi verebilmektedir. Apsis yarım yuvarlağı içinde resim izleri bulunmamakla birlikte apsisin naosa bakan her iki yanında resim kalıntıları küçük parçalar halinde görülebilmektedir.
Kilise’de, saman ve alçıdan oluÅŸan bir sıva ile kaya yüzeyleri düzleÅŸtirilmiÅŸ, resim için uygun bir yüzey yaratılmıştır. Bu resimlerde; siyah, sarı, turuncu, yeÅŸil, açık ve koyu mavi, kızıl kırmızı, eflatun ve kahverenginin deÄŸiÅŸik tonları kullanılmıştır.
Tavanda beÅŸ deÄŸiÅŸik geometrik kompozisyon vardır. Kompozisyonları birbirlerinden ince siyah ve kahverengi ÅŸeritler ayırmaktadır. Resimlerde birbirine düğümlerle baÄŸlanan madalyonlar ve kareler, dört yönden birbiri içine geçmiÅŸ yuvarlaklar örgü desenleri iÅŸlenmiÅŸtir. Bütün bu desenlerin içlerine deÄŸiÅŸik haçlar iÅŸlenmiÅŸtir. Bu kompozisyonlardan birinde, bir madalyon içerisinde güvercin, bir diÄŸerinde de boÄŸa başı tasvir edilmiÅŸtir. Güvercinin Kutsal Ruh’u, BoÄŸanın ise Ä°ncil yazarı Lukas’ı simgelediÄŸi bilinmektedir.
Farklı renklerde küçük yuvarlaklardan oluşan bir fon üzerinde yer alan, birbirine düğümlerle bağlanan ve bütünü bir haç oluşturan madalyonlu kompozisyon kilisenin önemli resim kompozisyonlarından biridir. Ortadaki büyük madalyonun ve dört tarafındaki küçük madalyonların içlerine damlalı tipte haç ve eş merkezli halkalar çizilmiştir. Madalyonlar bu görünümleri ile Kappadokya bölgesinde benzerlerini bulabildiğimiz haç kompozisyonlarını anımsatmaktadır:
Batıdaki odanın giriÅŸ kapısının solunda, tonozun alt kısmında bir yazı kuÅŸağı uzanmaktadır. Grekçe yazılmış olan bu yazıtta Hz. Meryem’in Tanrı anası olduÄŸu iki kez tekrarlanmıştır.
Batıdaki odanın kapısının sağında, kahverengi bir bordürle diÄŸer resimlerden ayrılmış iki dikdörtgen pano, figürlü kompozisyonları ile dikkati çekmektedir. Ä°ncil’den konuların iÅŸlendiÄŸi bu figürlü resimlerde, renkler de diÄŸer resimlerden farklıdır ve mavi turuncu ve grinin tonları kullanılmıştır. Ä°sa’nın Çarmıhtan indirilmesi, Mezarda Melek ve Kadınlar ve Ä°sa’nın Cehenneme inmesi konuları tasvir edilmiÅŸtir. Bu resimlerin altında, içlerinde haçlar olan yuvarlak madalyonlu daha eski bir döneme ait olduÄŸu anlaşılan figürsüz resimler olduÄŸu görülebilmektedir.
Al Oda Kilisesi’ndeki figürlü resimler, kilisenin en son kullanım tarihini vermektedir.
Döşeme MozaiÄŸi: Günümüzde kilisenin tabanında, kalın bir tabaka halinde keçi gübresi vardır ve bunların kalınlığının az olduÄŸu bölümlerde döşemeye ait mozaik kalıntıları görülebilmektedir. Alahan Manastırı’nda da arkeolojik kazılar yapan Gough ve ekibi, buradaki döşeme mozaiklerini tümüyle açığa çıkarmak için 1953 yılında, maÄŸaranın merkezinde, 42 cm. kalınlığında olduÄŸu anlaşılan gübre tabakasını kazarak orijinal döşemeye ulaÅŸmışlardır. Mozaiklerin üzerinde 4-6 cm. kalınlığında tebeÅŸir gibi sert, beyaz bir tabakanın varlığı saptanmıştır. Kazı çalışması sürerken kaza sonucu çıkan yangın 6 gün devam etmiÅŸ ve yangından sonra keçi gübrelerinin beyaz bir kül bıraktığı, döşemenin üzerindeki tebeÅŸir gibi sert ve beyaz tabakanın eski bir yangına ait olduÄŸu görülmüştür. SertleÅŸmiÅŸ kül tabakasının arasında, yangının tarihini belirleyebilecek 13. yüzyıla ait bir Selçuklu sikkesi ele geçirilmiÅŸtir. Böylece kilisenin 13. yüzyıldan önce terk edildiÄŸi, biriken keçi gübrelerinin Selçuklular zamanında yandığı anlaşılmıştır. Al Oda Kilisesi’nin döşeme mozaikleri konusundaki bilgiler Gough’un sözünü ettiÄŸimiz çalışmalarına dayanmaktadır.
Mozaiklerde siyah, sarı, gri, kızıl kahve ve beyaz renkler kullanılmıştır. Al Oda’nın döşeme mozaikleri yan yana sıralanan 2 m. çapındaki büyük dairelerden oluÅŸmaktadır. Dairelerin merkezindeki yuvarlaklar içinde, yüzü çok tahrip olmuÅŸ sadece yeleye benzer ÅŸekiller görülebilmektedir. Bu tahribat yakın tarihlere ait deÄŸildir. Dairelerin dört tarafında, karşılıklı olarak yerleÅŸtirilmiÅŸ balta (peltae) desenleri bulunmaktadır. Bu dairelerden birinin köşesinde içinde beyaz bir haç olan stilize nar(?) motifi vardır. Kompozisyonların etrafında ikili örgüden bir bordür mevcuttur.
Tarihleme: Kilisede çalışmış olan M. Gough, buradaki figürsüz resim üslubunu DoÄŸu Akdeniz tarzı olarak yorumlamış, Erken Ä°slam sanatının etkileri olarak görmüştür. Ayrıca buradaki resim üslubu ile Kappadokya’da 7.-9. yüzyıllar arasına tarihlenen kilise ve ÅŸapellerdeki, haçın hakim olduÄŸu bitkisel ve geometrik desenlerin uygulandığı çizgisel üsluplu resimler arasında dikkat çekici benzerlikler bulunmaktadır. AI Oda’da tavanda bulunan büyük madalyonların içindeki haçlar, Ä°stanbul Aya irini Kilisesi’nin kuzey nef tonozundaki haçlara da benzemektedir. Bu yapıdaki figürsüz resimler, Antakya Müzesi’nde benzerleri bulunan Hellenistik üsluplu döşeme mozaiklerini de anımsatmaktadır.
Al Oda Kilisesi’nin resimlerinde (daha sonradan eklendiÄŸi kolaylıkla anlaşılan batı duvardaki figürlü resimler hariç) figürsüz geometrik desenlerin bu ölçüde bol kullanılması, bu kilisenin dini kiÅŸilerin resimlerinin yapılmasını hoÅŸ görmeyen bir mezhebin mensuplarınca veya ikonoklast (dini resimlere karşı olan) dönemde (726-842) bu inanca sahip kesiÅŸler tarafından süslenmiÅŸ olabileceÄŸini göstermektedir.
kadınları da dinlere meraklarını gidermek için bu yazıyı okudular.
KA YNAKÇA:
S. EYİCE. Karadağ (Binbir Kilise) ve Karaman Çevresinde Arkeolojik incelemeler, İstanbul, 1971
M. GOUGH, ‘A church of the lconoclast(?) period in Byzantine Isauria”, Anatolian Studies, VII (1957), 153-161
M.M. SHEEHAN, “Religious life and monostic Organization at Alahan”, (ed Mary GOUGH), Alahan, An Early Christian monastery in Southern Turkey (based on the work of Micheal GOUGH), Toronlo 1985, 197-220
C.JOLiVET – LEVY, Les Eglises Byzantines de Cappadoce, Le Programme lconographique de l’Abside et de ses Abords, Paris 1991.
F. HILD – H. HELLENKEMPER; Tabula Imperri Byzantini, Kilikien und Isaurien, 5/1, Wien 1990
J. LAFONTAINE – DOSOGNE, “Pour une problematique de la peinture d’eglise Byzantine a I’epoque lconoclaste”, dumbarton Oaks Paperb, 41 (1987), 321-337.
O. LEVÄ°, Antioch Mosaics Pavement, I-II London, 1947
*Bu yazı “İçel Sanat Külübü” Aylık Bülteni “Aralık 1995 – 42. Sayı” sından alınmıştır.