GÜMRÜK MEYDANI – H. Şinasi DEVELİ

YoÄŸurt Pazarı’nı bir meydan saymazsanız, Mersin’in ilk meydanı “GÃœMRÃœK MEYDANI” dır. Biz; meydanın 70 yıllık geçmiÅŸini görgü ve bilgimize dayanarak, öncelerini de elimizde mevcut fotoÄŸraflarla tanıyoruz.
Meydan, zamanla değişik isimler almış.
Mersin’in merkezinde yer aldığı için bir ara adı “LA PLACE CENTARALE DE MERSiNA” (1) olmuÅŸ.
Meydanın orta yerinde önceleri derme çatma, daha sonra daha düzgün Kameriyeli büyük bir ÇEÅžME bulunuyordu. Bu nedenle meydanın adı bir süre “PLACE DE LA FONTAÄ°NE” ÇeÅŸme Meydanı adını aldı. Ä°kinci Abdülhamit döneminde, Hükümet Konağının inÅŸaası yıllarında meydanın batı yönünde gösteriÅŸli büyük bir Gümrük Binası inÅŸa edilmiÅŸtir. (2) ÇeÅŸme durduÄŸu halde bu defa meydan, “LA PLACE DE LA DOUANE” bugünkü adı olan GÃœMRÃœK MEYDANI adını almıştır. Akıllarına getirmiÅŸ olmayalım ama eÄŸer bir gün birileri çıkıp buraya (Kudüs Meydanı) filan gibi bir isim koymazlarsa, sanırız yılların devamı olan isim sürer. Meydana bir ara “BEDESTEN” adı da verilmiÅŸtir. Çok eskilerde Gümrük Meydanı YEDÄ° Cadde ve sokaÄŸa açılıyordu. Åžimdi bunları önemli yapıları ile birlikte teker teker inceleyelim.
Güney Bölümü: Ä°skeleye ve denize açılıyordu. Ä°skele Gümrük iskelesiydi. Deniz yolu ile yurt dışı giriÅŸ ve çıkışları buradan yapılırdı. Ä°skelenin uç kısmında etrafı camlı ahÅŸap bir binada bu giriÅŸ çıkışlar düzenlenirdi. Denize inerken saÄŸlı sollu binalar bulunurdu. Sol yöndeki Gümrük Binası Batı’da ise yine denizle ilgili Sahil Sıhhiye, Karantina gibi binalar yer alıyordu.
Doğu ve Güneydoğu Cephesinde:
Bu cephe üç yol ve sokaÄŸa açıktı. Bugün adı ATATÃœRK Caddesi olan cadde eskiden daha dar bir sokaktı ve adı BAKKALLAR ÇARÅžISI idi. Vali Tevfik Gür zamanında baÅŸlayan geniÅŸletme gayretleri ile bugünkü ÅŸekline yakın bir ÅŸekil almıştır. Yolun deniz tarafından önemli yapısı YENÄ° CAMÄ°’dir. Yolun sol cephesinde Mersin’in en eski ve tek Pastahanesi bulunuyordu. Bu yol MESAGERÄ°E MARÄ°TÄ°ME binasına kadar birçok deÄŸiÅŸik iÅŸyerleri ile devam eder ve ondan sonra KIÅžLA CADDESÄ° adını alarak Çamlıbel’e kadar giderdi. Mersin Tramvayı da ÅŸimdiki Kurum Sineması’na kadar bu yolu takip ediyordu. Bakkallar Çarşısında yalnız bakkal esnafı bulunmuyordu. Åžimdiki Toros Oteli’nin yakınında Balıkçılar vardı. Mersin’in meÅŸhur ÅžEVKÄ° SÃœRUR Rakı fabrikası da burada idi. Pastahanenin üzerinde Mersin Palas Lokantası vardı. Yakınında birkaç sarraf ve devamında Ä°talyanlar tarafından inÅŸa edilmiÅŸ olan bugün kasapların bulunduÄŸu Sebze Hali’ne giden yol vardı. Yol üzerinde yine Mersin’in tanınmış kiÅŸilerinin iÅŸyerleri bulunuyordu. Birkaç örnek gerekirse, Kaymakam zadelerin Tuhafiye ve ayakkabı maÄŸazaları, Mahmut Åžami (Sümen)nin kimyevi maddeler, yaÄŸlı boya ve buna benzer malzemelerin satıldığı maÄŸaza, yine Halit Åžami (Sümen)nin Tuhafiye maÄŸazası bu sokak üzerindeydi.
Bundan sonraki sokak, Attarlar ve Bezirganlar Çarşısı’na giden sokaktır. Sokağın başında eskinin perakende Manifatura MaÄŸazası lÅŸkayra’lara ait maÄŸaza bulunurdu. Sokağın saÄŸ cephesinde otel iÅŸi gören Han’lar vardı, bugün o yerlerde Sıdalı Pasajı bulunuyor. MeÅŸhur OROZDÄ°BAK da burada idi. Sokağın devamında perakende manifatura eÅŸyası satan maÄŸazaların bulunduÄŸu yere varılırdı. Devamı daha sonra Genelev Sokağı olan yerdir.
Meydanın Kuzeyi:
Şimdiki Denizcilik, Ticaret ve Emlak Bankaları ile Sıdalı Pasajının bulunduğu bölge olup üç sokak çıkışı bulunuyordu.
Sokağın birisinden TAHTAKALE ye gidilirdi. Ä°kincisi de aynı yere çıkardı. Tahtakale sonradan yanmış, burası küçük bir alana dönüşmüştür. Alan TAKSÄ° ALANI olarak tanınıyordu. Yaylalara giden Kamyonlar buradan kalkardı. Ä°kinci yolun sol tarafında HOTEL EUROPE sonraki adı ile Gülnar Oteli veya halkın tabiriyle Gavur Ali’nin Oteli vardı. Yolun başında MERSÄ°N TRAMVAYI’nın kalkış istasyonu bulunuyordu. Yolun sağında alt katta Mersin’in yiyecek satan Süpermarketi addedilebilecek MUSTAFA-YUNUS Ticarethanesini görürüz. Burada yiyecek yönünden yurt dışından gelenler dahil her istenilen bulunurdu. Ayrıca Mersin ve civarında tanınmış ÅŸarap imali de yapıyorlardı. Bu maÄŸazanın üst katı ÅžIHIN SAZI idi. Mersin’in KANTO gibi gösterilerinin de yer aldığı bu eÄŸlence yeri, bina idman Yurdu Lokali ve Çarşı Karakolu oluncaya kadar saz görevini devam ettirmiÅŸti.
Åžimdiki Emlak Bankası’nın yanındaki sokağın adı bir ara MOSKOVA ÇARÅžISI olmuÅŸ. Bunu eski tarihlerde yayınlanmış maÄŸaza reklamlarından öğreniyoruz.
Silifke Caddesi’nin adı da MOSKOVA CADDESÄ° olarak yine aynı yerlerde yayınlanmıştı. YoÄŸurt Pazarı civarında Rus KonsolosluÄŸu’nun bulunması nedeniyle cadde ve sokakların bu ismi aldığını yaÅŸlı büyüklerimizden öğrenmiÅŸtim. Esasen Milli Mücadele’den sonra ülkemizle Rusya arasındaki dostluÄŸun da bu ismin verilmesinde amil olduÄŸunu kabul etmek yanlış olmaz.
Meydanın Doğusu:
Bu yönde önemli bir cadde ve bir sokak bulunuyor. Cadde bugünkü URAY Caddesidir. Caddenin eski adı Ä°STASYON veya HÃœKÃœMET Caddesi idi. Belediye Binası yapıldıktan ve Belediye’ye öztürkçe URAY denilmesinden sonra cadde bugünkü adını almıştır. Fransız’ların Mersin’i iÅŸgal i yıllarında Fransız’lar Gümrük Binası’ndan istasyona kadar uzayan bir DEKOVÄ°L HATTI inÅŸa etmiÅŸlerdi. Çukurova’daki iÅŸgal kuvvetlerinin silah ve diÄŸer ihtiyaçlarının deniz yolu ile giderilmesi için bu hattı kullanıyorlardı.
Fransızlar Mersin’i terk ettikten sonra bu hat kullanılmadı, ancak hat 1930 ‘lu yıllara kadar yerinde kaldı, o tarihlerde söküldü. DoÄŸruluk derecesini bilmemekle beraber, bu hat üzerinde yük taşıyan vagonların bir motorlu çekici ile çekilmeyip Senegalli işçilerin çektiÄŸini iÅŸitmiÅŸtim. Mersin’in ilk Belediye Binası da burada idi. Bina daha sonra Mersin ELEKTRÄ°K ŞİRKETÄ° olmuÅŸ, daha sonra da SARAY OTELÄ° olmuÅŸtur. Gümrük Binası ile Belediye Binası arasındaki yolun adı da o tarihlerde Belediye Sokağıdır. Sokağın devamında Mersin’in tanınmış otellerinden Ä°stanbul Oteli ve Alanya Hanı, Ziya PaÅŸa Gazinosu gibi Mersin’in geçmiÅŸinin önemli binaları bulunuyordu. Ticaret ve Sanayi Odası ve Zahire Borsası da bu civarda idi. Ticaret ve Sanayi Odası binasında bir ara faaliyette bulunan Mersin’in ilk özel okulu “AKÅžAM TÄ°CARET OKULU” da hizmet vermiÅŸti.
Gümrük Meydanı ve civarı ismi gibi birçok deÄŸiÅŸikliklere uÄŸramıştır. Vali Tevfik Sırrı Gür, Bakkallar Çarşısı’nı geniÅŸleterek burayı Atatürk Caddesi haline getirmiÅŸti.
1967 yılında Zeki Ayan Beyin BaÅŸkanlığı döneminde meydanda bazı düzenlemeler yapıldı, Sıdalı Pasajının bulunduÄŸu yerin ön kısmına bir havuz inÅŸa edildi. Ä°ki yıl sonra Muhittin Uyar’ın BaÅŸkanlığı döneminde Mersin’in ilk Belediye Binası ve arkasındaki Ä°stanbul Oteli’nin bulunduÄŸu ada, Meydan geniÅŸletilmesi nedeni ile kamulaÅŸtırılarak yıktırıldı.
Adana Valisi Åžair Ziya PaÅŸa’nın maliki olduÄŸu iki sıra maÄŸazaya kadar meydan uzadı. 1972 yılında bölgenin önemli yapısı YENÄ° CAMÄ° Mersin Belediyesi tarafından civarındaki binalarla birlikte yıktırıldı ve ULU ÇARÅžI ve ULU CAMÄ° inÅŸaasına baÅŸlandı. Meydanın böylece yok edilmesine Mersin halkı tepki gösterdi Yeni Cami’nin yıkılması dava konusu oldu. Yeni Cami 1900 yılında Mersin’de Belediye Meclis üyeliÄŸi ve BaÅŸkanlığı yapmış olan Abdülkadir Seydavi’nin gayreti ile inÅŸa edilmiÅŸti. Cami inÅŸaasına o tarihte çok zengin bir Rum olan Mavromati’nin dahi nakdi yardımda bulunduÄŸu söylenir. Bir ara caminin yıkılmaması yönünde karar alınmış ise de yıkım önlenememiÅŸtir:
Ulu Çarşı problemi bugüne kadar süregelmiÅŸtir. Mersin BüyükÅŸehir Belediyesi Ulu Çarşıyı tahliye ettirerek yıkmayı düşünmüş ve bu arada Akdeniz Belediyesi çarşı yerini yeÅŸil alan olarak belirleyen imar tadilatını gerçekleÅŸtirmiÅŸtir. Çarşı esnafı bir Dernek kurarak bu teÅŸebbüslerin gerçekleÅŸmemesi yönünde davalar açmışlardır. Hatta Uluçarşı’nın kapısına bu arada Atatürk büstü de konulmuÅŸtur. Belki de yıkmayı önleyecek bir tedbir. Mersin BüyükÅŸehir Belediyesi Maliye Hazinesi ile de meydanın mülkiyeti yönünden ihtilafa düşmüşlerdir. Bir ara eski Sebze Hali arazisi ile Ulu Çarşı’nın yerinin Hazine ile trampası yolunda bir anlaÅŸma yoluna gitmiÅŸlerse de bu da gerçekleÅŸmemiÅŸtir.
Ä°ÅŸte adı kalıp kendi kalmayan Gümrük Meydanı’nın hikayesi.
(1) Mersin’in isminin MERSÄ°NA mı olduÄŸu ÅŸeklinde zaman zaman bana soru sorulmuÅŸtur. Eskiden dış ülkelerden gelen gerek posta ve gerekse diÄŸer emtea ambalajı üzerinde MERSÄ°NA yazılırdı. Yoksa Mersin adı Mersina olmamıştır.
(2) Bina yakın zamana kadar hizmet veriyordu. Maydanın geniÅŸletilmesi sırasında yıktırıldı. Åžimdiki Ziraat Bankası’nın aÅŸağı yukarı yerinde idi.
* Bu yazı “YÃœZ YILLIK GEÇMİŞİNDEN BUGÃœNE – GÃœMRÃœK MEYDANI” baÅŸlığı ile yayınlandığı “İçel Sanat Kulübü” Aylık Bülteni “Nisan 1997 – 58. Sayı” sından alınmıştır.