(Dörde böldüğümüz yazının üçüncü kısmıdır) II.BÖLÜM
İÇEL’DE MÜDAFAA-i HUKUK CEMİYETLERİ’NİN KUVA-YI MİLLİYELERİN TEŞEKKÜLÜ VE FAALİYETLERİ
A – Mersin ve Tarsus’taki Faaliyetler
Mersin önceki bölümlerde izah ettiğimiz gibi Fransızların işgaline maruz kalmıştı. Fransızlar, Mersin’i tamamen kontrol edebilmek için emniyet teşkilatını, Belediye ve jandarma teşkilatını kontrol altına almaya çalışmışlardı. Bu maksatla Ermeni, Rum cemaatlere mensup kişileri kilit noktalara getirerek bu kontrolü temine çalışmıştır. Mersin’in söz konusu işgali ve Fransızların şehirdeki sıkı kontrolü, Mersin’deki Müdafaa-i Hukuk çalışmalarının sönük olmasına yol açmıştır. Zira işgal bölgesi dışında kalan Mut’ta, Silifke de daha hareketli çalışmalar göze çarpmaktadır, Bu durumun temel sebebi söz konusu işgaldir. Mersin ve Tarsus’taki çalışmalar, işgal altında da olsa bir şeylerin yapılabileceğinin işareti olmuştur.
“Adana da, Tarsus Grubunda olduğu gibi Mersin Grubunda dahi bir Müdafaa-i Hukuk Heyeti bulunmakta ve aynı vazife ile iştigal etmekte idiler. Bu heyet, Mersin eski Belediye Reisi Hacı Bey’in riyasetini olmak üzere Hızıroğlu Ali, Karahıdırlı Köyü’nden Hacı Mehmet, Hilmi Gök, Süleyman Fikri, Yanparlı Hüseyin, Mezidli Emin Efendilerle Gökçil İsa’dan ibaretti” (22).
Tarsus Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti de şu kişilerden teşekkül ediyordu; . Reis, Eşraftan Halim Beyzede, Salih Bey, Üyeler; Güçükzade Halim Bey, Burhanzade Mahmud, biraderi Fahri Bey, Belenkeşli Hacı İshak Ağa, Gülkü Fakıh Mehmet Efendi, Doktor Aziz Bey idi (23)
Tarsus Müdafaa-i -Hukuk Heyeti’nin desteklediği T arsus Gurubu şu müfrezelerden teşekkül ediyordu: Tozkoparan, Demirtaş, Gökbayrak, Çeliktaş, Bozkurt, Selçuk, Kayıhan, Tarsus (24) Mersin ve Tarsus Müdafaa-i Hukuk Heyetleri Mersin’in ve Tarsus’un işgalden kurtarılmasında pek mühim roller üstlenmişlerdir. Özellikle Tarsus gerek Mersin Adana hattındaki stratejisi ve gerekse Çukurova ile İç Anadolu bağlantısında gördüğü kapı vazifesi ile çok ehemmiyetli bir yerdir. Bu münasebetle Tarsus’taki Hukuk Heyeti pek zor görevleri üstlenmişlerdir.
15.6.1920’de Tarsus Grup Komutanlığı’na tayin olunan İsmail Ferahim Bey, Kuva-yı Milliye’nin ve Müdafaa-i Hukuk’çuların muvaffakiyetlerinde manevi durumlarının etkisini belirtirken “Hacı Talip Çiftliği Taarruzunda Tarsus eşrafından ve Müdafaa-i Hukuk Heyeti azalarından Burhanzade Fahri Bey’in kemal-i hulus ile Yasin-i Şerif okuyarak Allah’tan muvaffakiyet temenni ettiğini, aynı zamanda çiftlik sahibi Hacı Talipzede’lerden Suphi’nin de top başında mütemadiyen Cenab-ı Hak’ ka tazarruda bulunduğunu kaydediyor (25).
B – Mut’taki Faaliyetler
Mut Fransız işgal bölgesi dışında kalmakla, birlikte İçel’de ilk önce Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’ni kuran kazadır. Zira Merkezi Konya’da olan 12. Kolordu’nun topçu komutanı Yarbay İzzet Bey Mut ve çevresinde Kuva-yı Milliyeyi kurmaya çalışıyordur. Yarbay İzzet Bey Sivas Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin verdiği talimata uyarak Mut’a gelmiş ve burada önce Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’ni kurarak 1 Kasım 19l9’da beyannamesini yayınlamıştır. Böylece Mut Müdafaa-i Hukuk Merkez Heyeti İçel’in kurtuluşunu sağlayan Milli Hareketin ilk fiili teşkilatı oluyordu. Mut Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti şu üyelerden teşkil ediyordu;
-Başkan: Mahmut Beyzade Mirza Bey
-İkinci Başkan: Müftü Nadir Bey
-Üye: AbduIlah Müftü Yakup Bey
-Üye: Kale Mahallesinden … Ali Bey
-Üye: Reji Memuru İsmail Bey
-Üye: Hüseyin Efendizade Tahsin Bey
-Üye: İzmirli Ahmet Bey
-Üye: Hacı İbrahimzade İbrahim Bey
-Üye: Abdullah Beyzade Ahmet Bey
-Yedek üyeler (26)
Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti işe bağış temin etmek ve Kuva-yı Milliye teşkili ile başlamıştır. Bunun için de Naib Ali Efendi’yi Yayla, Maliye Müdürü İ.Hakkı Bey’i Sahil, Abdullah Beyzade Ahmet Bey’i Sinanlı böIgesine göndermiştir. Çok kısa bir sürede 130. Mut Bölüğü teşekkül etmiştir. Diğer yandan Sarıkavak Bey’i Mirza Bey, Çömelekli Hacı Ali Efendi’yle beraber yanına beş gönüllü alıp Mağara havalisine giderek köylerde teşkilatlar kurup gönüllü toplamıştır (27) .
Muttaki Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin Kuva-yı Milliyelerin askeri malzemeleri Konya ve Karaman’daki depolardan gizli olarak temin edilmiştir. Silah ve Cephanesini temin eden Mut Bölüğü’nün komutanlığına Mazhar Paşa’nın torunu Yaşar Bey 1 Ocak 1920 de getirilmiştir. Bölük dört takıma ayrılmıştır. Bu takımların isimleri ve komutanları şöyledir.
1- Sarıkavak Takımı – Abdullah Tabak
2- Sinanlı Takımı – Alaçam’dan Halimzade Halil
3- Yayla Bölgesi Takımı – Güme’den İhtiyat Zabiti Hacı Ömer Ağazade Ahmet
4- Merkez Takımı – Göktepe Köyü’nden İhtiyat Zabiti Güdükzade Osman Efendi (28)
Silifke Ahs-ı Asker şube Reisi Binbaşı Emin (Mengenli) Bey’le, Emin Resa (Aslan) Bey’in müfrezeleri Mut’a gelerek oradan hareketle halkının 3/4’ü Ermeni ve Rum olan Mağara’nın işgali planlandı. Müfrezeler başlarında Mirza Bey olduğu halde 3 Şubat 1920’de Mağara işgal edilerek, çevreyle olan ilişkisini kestiler. Sonra kiliseye yerleşen müfrezelerle bölgede önemli bir yer olan Mağara kontrol altına alınmıştır.
1920 Eylülünde Milli Mücadele aleyhtarı isyanlar Anadolu’nun değişik yerlerinde vuku bulurken Konya’da da Delibaş İsyanı çıkmış ve İsyancılara karşı Konya’da başlatılan bastırma hareketi neticesinde İsyancılar Mut, Ermenek ve Karaman’ın dağlık kesimlerine kaçmışlardır. Bu dağlık araziye sızan isyancıların bastırılmasında ve ele geçirilmesinde Mut Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin ve müfrezelerinin büyük katkıları olmuş ve isyancılar bu bölgeye sızdırılmamıştır. Mut Müdafaa-i Hukuk Cemiyetinin bu tutumu ve başarısı Mustafa Kemal Paşa tarafından bir telgrafla takdir ve tebrik edilmiştir. Telgraf aynen şöyledir:
“Mut Müftüsü Nadir Efendi’ye
Vatanımızın istihlas ve istiklali, milletimizin muhafazasını istihdaf eden dava-i mukaddesemizi düçar-ı akamet etmek maksadıyla düşmanlarımızın teşvikatıyle ahiresi zuhur eden hadisat-ı isyaniyeyi bertaraf ve bu suretle milletimizin vahdetini temin uğrunda sebkeden hıdemat-ı aliyeyi vatan perveranelerini büyük memnuniyetle istihbar ettim. Sarf buyurulan fedakarane mesaiye teşekkür, istihsal edilen muvaffakiyetten dolayı zat-ı alinizi tebrike şitap eylerim.
22 Teşrin-i Evvel 1336
Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal” (29)
Mut ve Çevresi işgal bölgesinin dışında kaldığı için gerek teşkilatlanma, gerek gönüllü temini ve gerekse iaşe ve diğer ihtiyaçların temini pek zor olmamıştır, Mut işgal bölgesi dışında kalmakla kalmayıp , işgal edilme ihtimalinden de bir hayli uzak olduğu için mevcut imkanlarını daha rahat bir şekilde Milli Mücadele uğruna harcamıştır. Aynı zamanda Silifke ve Gülnar’daki faaliyetlere de öncülük etmiştir. Şimdi Silifke’deki Müdafaa-i Hukuk çalışmalarının bir değerlendirilmesini yapalım.
C – Silifke’deki faaliyetler
Silifke Fransız işgal bölgesi’ sının içerisinde olmakla birlikte fiili işgal sınırının dışında kalmakta idi. Silifke daha önce belirttiğimiz gibi Fransız işgal bölgesinin haricinde iken Fransızların talebi ve İtalyanların rızasıyla bu sınıra dahil edilmişti. Fakat işgal sınırı dışında idi. Diğer yandan İçel Sancağı’nın diğer kazalarına nazaran işgal bölgesine en yakın kaza idi.
Fransızların başta Mersin ve Adana olmak üzere Çukurova’yı işgal etmeleri karşısında İçel Sancağı’nın Mut ve Gülnar kazalarında milli müfrezeler teşkil ederken Silifke’de bir kararsızlık hakim idi. Zira Kuva-yı Milliye ve Müdafaa-i Hukuk çalışmalarının yoğunluk kazandığı bir dönemde mutasarrıfın Milli Mücadele aleyhtarı olması büyük şansızlıktı. Silifke’deki kararsızlığın sebebi de bir noktada mutasarrıfın tutumu idi. Mutasarrıf Esat Rauf, Silifke’nin Çatak Köyü’nde öğretmenlik yapan Yedek Subay Ali Rıza Efendi’nin Kuva-yı Milliye Kumandanı ve Silifke Ahs-ı Asker Şube Reisi Binbaşı Emin (Mengenli) Bey’in direktifi ile öğretmenlikten istifa ederek Kuva-yı Milliye’ye katıldığını duymuştur. Ali Rıza Efendi’nin istifa dilekçesini gören mutasarrıf şu yazıyı göndermiştir.
“Mağara (Çatak)’da Mektep Muallimi Ali Rıza Efendi’ye. Kuva-yı Milliyeye katıldığınız öğrenildi. İstikbalinizi yıktığınız gibi memleketi de felakete sürüklüyorsunuz. Bu çocukça hareketinize son verip derhal vazifenize dönmenizi kesinlikle emrediyorum. 21 Şubat 1920 Silifke Mutasarrıfı Esat RAUF ” (30).
Bu mektubu mutasarrıfın tavrını gayet açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Fakat Silifke’de mutasarrıfa rağmen Müdafaa-i Hukuk faaliyetleri gerçekleşmiştir. Silifke’de Kuva-yı Milliye teşkili Binbaşı Emin (Mengenli) Bey sayesinde daha önce başlatılmıştı. Silifke’de Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti şu suretle teşkil edilmiştir:
Silifke’de Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Teşkili için neyin ne zaman ve nasıl yapılacağını karar vermek için 24 Şubat 1920’de Binbaşı Emin (Mengenli) riyasetinde Mut’ta bir toplantı yapıldı ve şu kararlar alındı;
“1-İleri Harekata geçilmek üzere olunduğundan geriden gelecek malzeme ve yardımların cepheye Mut-Mağara- Güzeloluk yolundan gönderilmesinin güçlüğü dikkate alınarak Silifke’de teşkilat kurulması.
2- Bunu için Mut’ta hazırlanacak 100 kişilik kuvvetin Mirza Bey komutasında 6 Mart 1920 günü öğleden sonra Silifke’ye batıdan girmesi.
3- Gülnar Takımının da Silifke Mut yolu kavşağında bu müfrezeye katılması.
4- Diğer taraftan Mağara’da bulunan fedai müfrezelerinden ileri işgal bölgesine doğru sürülen kuvvetlerden arta kalanın da aynı şekilde doğudan Silifke’ye girerek inzibatı sağlaması.
5- Bu kuvvetler hükümet alanında bir miting yapacak. Konuşmalardan sonra Hacı Paşa Oteli’nde karargah kurularak gönüllü asker kaydına başlanmakla beraber Müdafaa-i Hukuk Teşkilatı kurulacaktır.
6- Mağara’da bulunan kuvvetten bir müfreze Susanoğlu ve Kızkalesi istikametinde hareketle Silifke Mersin Şosesi’ni kontrol altına alacak ve Mersin’e girişini engelleyecek.
7- Alınacak kararlar derhal ilgililere duyurulacak ve komutanlık karargahı Mut’ta bulunacaktır”. (31)
Bu arada Binbaşı Emin (Mengenli) Bey Silifkelileri Milli Mücadeleye katılmaya, Kuva-yı Milliye ve Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti çalışmalarına iştirake teşvik edici bir mektup gönderdi. Söz konusu Mektupta Binbaşı Emin (Mengenli) Bey memleketin içine düştüğü durumu ve Milli Mücadele’nin gerekliliğini etraflıca anlatmıştır (3 Mart 1920). 24 Şubat 1920 de Mut’ta gerçekleştirilen toplantıda hazırlanan plan gereğince Mut Bölüğü Silifke’ye hareket etmiş fakat Silifke-Mut yol kavşağında Gülnar Takımı ile buluşulamamıştır. Mut Bölüğü Gülnar Takımını biraz bekledikten sonra şehre girmiş ve hükümet meydanında silah çatarak toplanmıştır. Gülnar Takımı ise biraz gecikmeli olarak Silifke’ye gelmiştir. Bu arada Silifkeliler heyecanla Hükümet Meydanı’na koşarak büyük bir kalabalık teşkil etmiştir. Silifke Hükümet Meydanındaki bu kalabalığa Mut Kadısı Hasan Tahsin Bey veciz bir konuşma yaptı. Halkın heyecanını arttıran bu konuşmayı takiben Emin Resa Bey bir konuşma yaptı. Bu coşkulu mitingi müteakiben Silifke’de gönüllü yazımı gerçekleştirildi. Daha Sonra Silifke Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti teşekkül etti (32).
İçel’de Kuva-yı Milliye’nin mimarı Silifke Ahz-ı Asker Şube Reisi Binbaşı Emin (Mengenli) Bey’dir. Şereflikoçhisar’da görevli iken Silifke’ye tayin olunmuştur. Binbaşı Emin (Mengenli) Bey Kuva-yı Milliye’nin Silifke, Mut, Gülnar ve Anamur’da teşekkülünde birinci derecede rol oynamıştır.
Silifke Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Reisliğini Maarif Müdürü Besim Atalay üstlenmiştir. Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti teşekkül ettikten sonra Silifke’de askeri ve siyasi manada ne gibi tedbirler alınması gereği hususunda Binbaşı Emin (Mengenli) Bey başkanlığında, Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti üyelerinin ve eşrafın iştirak ettiği bir toplantı yapıldı. Toplantıda alınan kararlar şunlardır.
1- Merkez Silifke olmak üzere Liva namına Silifke, Mut, Gülnar, Anamur İlçeleri milli bölüklerden oluşmak üzere dört bölümlü bir milli alay kurulacaktır.
2- Milli bölüklerin silah ve cephanesi kısmen ahaliden kısmen de jandarma deposundaki Rus tüfekleriyle Konya kolordusunun Karaman deposundan sağlanacaktır.
3- Cephane, yiyecek ve giyecek gibi eşyaların taşınması için gereken hayvanlar Müdafaa-i Hukuk Cemiyetince temin edilecektir.
4- Silifke Kuva-yı Milliye Komutanlığı gizli haberleşmelerle Mersin ve Adana’daki düşmanı izleyecek, Ermeni çetelerinin davranışına göre önlem alacaktır.
5- Komutanlık emrinde 12 attan oluşan, süvari takımı bulunacaktır.
6- Silifke Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Taşucu İskelesinden dışarıya, satılan malları gözleyerek, Kuva-yı Milliyeye hisse alacaktır.
7- Silifke Hududunun korunması ile Adana-Mersin ve çevremizdeki dindaşlarımızın Ermeni saldırısından kurtarılması gerekirse savunma alanının Mersin’e kadar uzatılması kararlaştırılmıştır.
İmzalar
Kuva-yı Milliye Komutanı : Binbaşı Emin (Mengenli) Bey
Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Reisi: Maarif Müdürü Besim (Atalay) Bey
İstanbul Mebuslarından: Hafız Emin (İnankur) Bey
Meclis-i İdare Azası : Sadık (Taşucu) Bey
Dava vekili : Emin (Yahşioğlu) Bey
İlk Mektep Müdürü: Sait (Uğur)Bey
Tüccardan: Hacı Hulusi (Tol), Hakkak Emin (Tunçbilek), Helvacızade Mustafa (Güven), Hacıpaşazade Halil (Dölek), Ali Rızazade Sami (Arkan), Veysel (Erden), Sami (Açıkbaş) ve Nuri (Vural) (33)
Böylece Silifke’de de Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ve Kuva-yı Milliye kontrolü ele almıştır. Daha sonra da Mersin’in, Tarsus’un düşmandan temizlenmesi ve Taşeli’ndeki Ermenilerin temizlenmesi, Toroslar’ın Ermenilerden arındırılması çalışmalarını gerçekleştirmiştir.
İçel Sancağı’nın, Silifke ve havalisinin Milli Mücadelemize olan bu değerli katkıları Mustafa Kemal’in de dikkatinden kaçmamış ve İçel’in bu hizmetini Paşa nutkunda şöyle zikretmiştir. “Doğrudan doğruya Adana mıntıkasında Fransız kıtaatına karşı, Mersin, Tarsus, İslahiye mıntıkalarında ve Silifke havalisinde milli kuvvetler teşekkül etmiş ve çok cesurane faaliyete geçmişlerdir.” (34)
D – İçel’deki Kuva-yı Milliye Müfrezeleri’nin Dağılımı. Güney Cephesindeki Kuva-yı Milliye Kuvvetleri 41.Tümen’in emrine verilmişti. 41. Tümen emrindeki Kuva-yı Milliye Müfrezeleri bir çok gruplara ayrılmışlardı. İçel bölgesindeki gruplar şunlardı:
a – Kıyı Grubu:
Bölgesi: Anamur (dahil) – Tece Deresi (hariç) Komutanı: 139. Alay 3.Tabur komutanı Binbaşı Emin.
Karargahı: Silifke. Anamur, Gilindire , (Aydıncık), Taşucu, Lamas, Elvanlı (Tömük)’da gözetleme Müfrezeleri mevcuttu. Mevcudu: 300 nefer.
b – Mersin Grubu
Bölgesi Tece Deresi (dahil) – Deliçay (hariç). Komutanı: Binbaşı Emin Ressa Bey (Temmuz 1920’de başka bir yere atandığı için yerine Yüzbaşı İbrahim Bey)
Karargahı: Emirler. Bu grupta yedi tane küçük bölük bulunmaktaydı. Bunların toplam mevcudu 700 piyade ve bir miktar da süvariden ibaret idi.
Bölükler:
1- Osmancı Bölüğü (Şahkurlu sırtında),
2- Demirtaş Bölüğü (Buluklu’da)
3- Yavuz Bölüğü (Buluklu’da),
4- Turgut Bölüğü (Emirler’de),
5- Doğan Bölüğü (Çopurlu’da),
6- Kıyı Barbaros Bölüğü (EmirIer’de yeni kurulmaktadır),
7- Makinalı Tüfek Bölüğü (Emirler’in Kuzey doğusunda),
C – Tarsus Grubu
Bölgesi: Deliçay (dahil) – Tarsus Çayı (dahil) Komutanı: Binbaşı İsmail Ferrahim Bey (Şalvuz)
Karargahı : İhsaniye. Bu grupta yaklaşık 700 piyade 100 kadar da süvari bulunmaktaydı. Bunlar da sekiz bölüğe ayrılmışlardı.
Bölükler;
1 -Akçakocalı,
2- Sucular’da,
3- Sarı İbrahimli’de,
4- İhsaniye’de,
5- Sarıköyde,
6- Şükraniye’de,
7- Yaşpaz’da,
8- İhsaniye’de (süvari bölüğü) (35)
(22)ŞALVUZ, İ. Ferahim; a.g.e. s.25
(23)a.g.e. s.25
(24)a.ğ.e. s. 27
(25)a.g.e. s.31
(26)SOYLU, Sıtkı. a.g.e., s. 4
(27)SOYLU, SITKI. a.g.e.,s. 4
(28)a.g.e.,s. 5-6
(29)a.g.e.,s. 12
(30)ASLAN, İzzet, a.g.e., s. 29-30
(31)SOYLU,Sıtkı. a.g.e., s. 7-8
(32)a.g.e., s. 10-1 1
(33)ASLAN, Emin a.g.e.,s.28-29
(34)ATATÜRK, Mustafa Kemal. Nutuk Cilt II İstanbul 1982. s. 452
(35)SARAL, A. Hulki. Türk İstiklal Harbi IV. Güney Cephesi. Ankara 1966, s. 164 vd
**Bu yazı “MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİNDE İÇEL’DE MÜDAFAA-İ HUKUK VE KUVA-YI MİLLİYE FAALİYETLERİ” başlığı ile yayınlandığı “Mersin Halk Eğitimi Merkezi ve Akşam Sanat Okulu Müdürlüğü Yayın Organı” olan “İÇEL KÜLTÜRÜ” Ocak 1995 – 37.Sayısından alınmıştır.
* Dörde bölünmüş yazının üçüncü kısmıdır. ** DÖRDÜNCÜ VE SON BÖLÜM 03 MAYIS 2013 TARİHİNDE SAAT 21 DE YAYINA GİRECEKTİR