GOLD / THE MERSYNA OIL MILL & CAKE COMPANY
Çukurova Bölgesinin pamuk ekimine açılmasıyla, Mersin’de gelişen ticareti destekleyen pamuğu işlemek üzere kurulan endüstri yapısı olarak tarihi önem arz eder.
Mersin otogar yakınında Mersin-Adana demiryolu hattının hemen güneyinde, okaliptüs ağaçlarının arasında kesme taş bir yapı yükselir. Bir anıt kimliği ile kentimizin tarihsel geçmişinin son temsilcisidir “İngiliz Yağ Fabrikası”. Kurulduğu dönemi ve işlevini düşündüğümüzde, Avrupa’da başlayan Sanayi Devrimi’ne Anadolu’da ilk sayılabilecek girişim olmalıdır.
Fabrikaya 1853 yılında İngiliz asıllı Levanten Mr. Gold tarafından başlandığını, Amerikan iç savaşı sırasında işletilmeye başlanmış olduğunu anlıyoruz. Daha sonra “Whittal” şirketinin öncülüğünde 1910 yılında “The Mersyna Oil and Cake Mill Co. Ltd.” (Mersin Yağ ve Küspe Fabrikası Ltd. Şti.) tarafından fabrika yeniden elden geçirilerek üretime geçirilmiştir.
Whittal’in uzun yıllar bu fabrikayı işletmiş olduğunu anlıyoruz. Birinci Dünya Savaşı sırasında ve Mersin’in işgalinden yaklaşık iki yıl önce 28 Temmuz 1916’da fabrika ve tesisler denizden bir muhrip tarafından bombalanıp hasar görmüştü.
Fabrika Cumhuriyetin ilânından sonra da “Turyağ” firması tarafından çalıştırılmış. Halkın “İngiliz Fabrikası” olarak isimlendirdiği bina daha sonraları Ziraat Bankası’na devredilmiştir. 1938 yılına kadar nebati yağ ve sabun fabrikası olarak çalıştırmış, bu tarihten sonra Türkiye Yağ Mamulâtı Sanayi Limited Şirketi’ne kiralanmıştır.
İkinci Dünya Savaşı sırasında güvenlik nedeniyle İstanbul’dan Mersin’e taşınan Deniz Astsubay Okulu, içyapısı tadil edilen fabrikada eğitim ve öğretimine devam etmiş. Daha sonraları askeri depo olarak hizmet veren bina, devredildiği Turyağ firmasındaki işletme sorunları nedeniyle 1948 yılında tekrar Ziraat Bankası’na devredilmiş. O yıllardan sonra çalıştırılamayan tesis, II. Dünya Savaşı sırasında askeri okula tahsis edilmiş, daha sonra Milli Savunma Bakanlığı’nın mülkü olmuştur.
İngiliz Kolonyal tarzda inşa edilen ve yaklaşık 18 x 24 m ölçülerindeki 432 m2 oturumu olan kesme taş bina, 1500 metrekarelik bir arsaya sahiptir. Yapıyı günümüze ulaştıran, kesme taş duvarlarının içinde, yüksek kalitedeki çelik “putreller”le gerçekleştirilmiş özgün yapı sistemi olmalıdır.