A – YAYLA BARINAĞI
ÇATMA
Bazı Mut ve Silifke köylülerinin 1960 ‘lı yıllara kadar toprağa bağımlı konar-göçer hayat sürdürdükleri çağlarda yayla barınakları ÇATMA idi.
Çevre yaylalarda kullanılan ALAÇIK’larla çatmanın bazı ayrıcalıkları olduğu muhakkak. Mut yaylalarında uzun yıllar çatmada yaşamış birisi olarak ayrıntılara girmeden kendi izlenimlerim ışığında çatmayı anlatmağa çalışacağım.
Toprağa bağımlı yaylacılık olduğu için yayla iki kısma ayrılır, ekin salası, tarla salası. Çatma her yıl tarla salasındi yurtlara tutulur.
“SALA” kelimesini biraz açmam lazım. Çünkü lügatler almıyor. Taşeli yörüklerinde çokça kullanılan bir kelimedir,tarlanın ekin ve nadas sırasına sala denir. Yöreye has bu kelimeye Karacaoğlan’da da rastlıyoruz.
“Oğlan ne çok düştün benim salama”
* * *
“Güzellerin salasına konarlar” olacak iken.
* * *
Karacaoğlan derleyicileri yöre dilini incelemeye imkan bulamadıklarından bu kelimeleri benzeterek aktarmağa mecbur olmuşlardır..
“Oğlan ne çok düştün benim sılama”
* * *
“Güzelterin salağına konarlar” gibi…
Çatma tutulacak yere “YURT” denir. Yurt seçiminde, yurdun ekinlere zarar vermeyecek kadar uzak, pınar ve kaynaklara yakın olmasına dikkat edilir. Yurtlar için geçmişten beri hep aynı yerler seçilegeldiğinden meskun yerler gibi isimlendirilmiştir. Yapıntı yaylasından iki örnek vereyim : ‘Yelliyurt, Yurtkonağı” gibi.
Yurt yerine gelindiğinde ilk defa ağrık yıkılır (ağrık, yük demektir, göç yükü) çatmanın iskeletini çıbıklar ve arkıt oluşturur. Dış örgütleri de iki adet karaçul ile üç parça keçeden ibarettir.
Çıbıklar :8 adet çatkı çıbığı, 8 – 10 adet dayama çıbığı. Çatkı çıbıkları, 8 – 10 cm. dip çap kalınlığında genç ardıç ağaçları ortadan ikiye yarılıp 1- 1,5 cm. kalınlığa kadar inceltilerek yapılır.
Dayama çıbıkları : Çokça ardıç dallarından bazan da çam dallarından kesilerek hazırlanır. Özelliği yay şeklinde oluşudur.
Arkıt : 3 – 3,5 m. boyunda kesilmiş kamışlar paralel olarak 20- 25 cm. (bir karış) aralıkla uçlarından birbirine sağlam bir Kestel iple bağlanarak yapılır. Uzunluğu çatmanın üstünü ve yanlarını tamamen kapatacak kadardır.
Çatmanın kurulması: Çatma tutulacak zemin düzeltilir, arazinin ve rüzgarın durumuna göre yönü tayin edilip düzeltilen yerin bir kenarına yuvarlanarak rulo haline getirilmiş olan arkıt ölçü olarak konur. Arkıtın uçlarından 8-10 cm. içeriden birer, bir de tam ortadan çıbık yerleri işaretlenir. İşaretli yerlere özel yapılmış çıbık çivisi çakılarak çıbık yuvaları açılır, açılan o yuvalara birer adet çatkı çıbığı yerleştirilip pekiştirilir. Yaklaşık 230-250 cm. aralıkta karşı kenara da üç adet çatkı çıbığı çakılı. Karşılıklı çıbıkların uçları birbirinin üzerine gelecek şekilde göz kararı bir yükseklikte (içeride rahatça gezilebilecek kadar) bağlanır. Arkıt ta bu çıbıkların üzerini ve yanlarını tamamen kapatacak şekilde yayılır. Çatmanın dip kısmına da dayama çıbıklarının bombeleri dışa gelecek şekilde yerleştirilir.Üst uçları çatkı çıbıklarına dayanır.
Çatmanın ön taraf yan yüzü karaçul ile arka taraf yan yüzü bir keçe ile, dip tarafı ve üstü diğer keçelerle kapatılır. Bu örtüler kestel ve çuvaldız kullanarak kenarlarından çıbıklara tutturulur. Gövde kısmı böylece tamamlandıktan sonra sıra önsülüğe gelmiştir. Çatkı çıbıklarının hizasına 55 -60 cm. aralıkla birer çatkı çıbığı daha çakılıp aynı yükseklikte bağlanır. Dip kısmındaki gibi dayama çıbıkları da konduktan sonra ön tarafı önsülük çatkı çıbığından başlayıp ön ve üstü açık kalacak şekilde (bu açıklık kapı ve baca olarak kalacaktır) bir karaçul ile tamamen kapatılır. Bu çul da kestelle çıbıklara tutturulur.
Taban boydan boya çamurlu su ile hem düzeltilir hem pekiştirilir.
Ocak: Önsülükle çatma gövdesinin birleştiği yere tam ortaya gelecek şekilde 30 – 40 cm. yükseklikte “U” şeklinde ufak taşlarla çamurlu harç ile yapılır, İçi ve dışı çamur harçla sıvanır. Açıklığı çatmanın içi istikametinde olur.
Örtü keçelerinin etekleri içeriye rüzgar ve kısmen haşere girmesin diye toprakla örtülür. Çatmanın arka ve yanları da yağmurda içeriye su almaması için ufak bir kanalla çevrilir. Yağmur yağarken çatmanın tavanından bazı damlalar olursa damlatan yer oklava veya benzeri sivri bir şeyle dışarıya doğru itilerek damlama önlenir.
ÇATMANIN İÇ DÖŞEMESİ
Çatmanın arka tarafına “Üst yaka”, ön tarafına da “alt yaka” denir. Üstyaka iç kenarı ile dip kısma boydan boya 30 – 40 cm. eninde yassı taşlar döşenir, üzerine eşyalar konur.
Sıra ile:
1- Kapı çuvalı, ailenin kileridir. Siyah kıl iple serpme yanışIı dokunur.
2- Un çuvaIı, yün iple serpme yanışlı dokunur.
3- Ala çuvallar, çamaşırlar ve kıymetli eşyalar konur.
Dip kısma “yüklük” denir, yataklar oraya istif edilerek bir kilimle örtülür.
Tabana bir adet alaçul serilir. Üstyakaya ve yüklük Önüne köşe minderleri konularak oturacak vaziyete getirilir.
Önsülük tabanına yassı taşlar döşenerek kaplık ve suluk olarak kullanılır.
Kaşıklık : Bir ufak sepet, Kapı çuvalının üst tarafına arkıtın ucuna takılır.
Tuz torbası : Alaçuval tip ve deseninde dokunmuş bir ufak torba, içerisine bez astar dikilir, tuz taşında sürtülerek inceltilen kullanıma hazır tuz konur. Yeri ocağın yanıdır.
Yağ çölmeği : Çölmekçiler yapıp satarlar. İçi ve ağzının dış kısmı sırlanmıştır. Kısa sürede tüketilecek yağ konur.
Alaçuvallarla yüklüğün birleştiği hoşlukta saklanır.
Ekseri çatmada keklik bulunur. Kapının tam karşısında toprak üzerine konur.
………..
Şekil 1: Çatmanın dış görünüşü (I-Çul örtüler, II-Keçe örtüler)
Şekil 2- Çatmanın iskeleti (a-Çatkı çıbıkları, b- Dayama çıbıkları, c-Arkıt çıbıkları)
Şekil 3- Çatmanın iç döşemesi A- Alan çul, B- Köşe minderi, C- Un çuvalı, D-Kapı, E- Ala çuvallar. F-Yüklük (yataklar), G-Ocak, H-Dış ocak, İ- Önsülük
*Bu yazı “Mersin Halk Eğitimi Merkezi ve Akşam Sanat Okulu Müdürlüğü Yayın Organı” olan “İÇEL KÜLTÜRÜ” Nisan 1991 – 15. Sayısından alınmıştır.