…Salname eski dilde “Yıllık” demek; Tanzimat döneminde 1847 yılında Ahmet Cevdet PaÅŸa (1822-1895) tarafından getirilmiÅŸ bir yenilik. Önceleri hükümet salnameleri olurmuÅŸ, daha sonra vilayetler de salname hazırlamaÄŸa baÅŸlamışlar. Agoston ve Master’in Osmanlı Ansiklopedisine göre, bu gibi salnameler hükümetin vilayetleri tanıması açısından büyük önem taşırmış. Adana vilayetinin ilk salnamesi 1870 yılında yayınlanmış. O tarihte Adana vilayeti bugünkü Mersin ilini de kapsadığından, bu salname bir bakıma Mersin salnamesi sayılabilir.
Bu salname bir takvim ile baÅŸlıyor. Bunu bir kronoloji cetveli izliyor. Cetvel Hicretten 6212 yıl öncesine tarihlenen Hazreti Adem ile baÅŸlayıp Rumi 1284 (Miladi 1858) yılındaki Sultan Abdülaziz’in Avrupa seyahati ile bitiyor. GiriÅŸ bölümünden sonra idari taksimat ve baÅŸlıca mülki idare amirlerinin isim listesi var. Yalnız söz konusu yerleÅŸim birimlerinin bir kısmının yeri ve bugünkü adları belli deÄŸil. (Tanıtım toplantısında Sn. Ä°brahim Bozkurt bu konunun kendileri için de sorun oluÅŸturduÄŸunu belirtti.)
DiÄŸer bölümler ise çok çeÅŸitli. Örnek vermek gerekirse; askeri birlik ve komutanların isimleri, mahkeme heyetleri ve çeÅŸitli memur listeleri, yabancı ülke temsilcileri, vilayet genelinde Hıristiyan cemaat (o zamanki adıyla millet) liderleri, yabancı vapur acentaları, eÄŸitim, ekonomi, pazar yerleri, nüfus, akarsu ve köprüler, yaptırılan yollar, bazı merkezler arası süvari mesafeleri, kaplıcalar, antik dönem eserleri ve önemli yatırlar… Salnamede Mersin’i ilgilendiren bölümlerden seçtiklerim ÅŸunlar:
Öncelikle idari yapılanmaya bakalım. O tarihte kazalar sancaklara, sancaklar da vilayetlere bağlıydı. Ancak 1864 yılından sonra Türkçe sancak kelimesi yerine Arapça liva kelimesi kullanılmağa başlandı. Salnamede de idari taksimattan bahsedilirken, liva kelimesi kullanılmış, ancak diğer bölümlerde sancak kelimesi kullanılmağa devam edilmiş. Buna göre 1870 yılında Adana vilayetinin dört sancağı varmış; bunlar Adana merkez sancağı ile, Payas, Kozan ve İçel sancakları. (Salnamede içil yazıyor) Bugünkü Mersin ili Adana ve İçel sancakları tarafından kapsanmış. İlin doğusu, yani Mersin ve Tarsus kazaları Adana merkez sancağına, batısı ise İçel sancağına bağlıymış. İçel sancağının merkezi salnamede belirtilmemiş, ama bu merkezin günümüzde Karaman ilindeki Ermenek olduğu anlaşılıyor. Anamur, Gülnar, Silifke, Mut ve Karataş kazaları da bu sancağa bağlıymış.
Adana ve İçel sancakları arasındaki sınır salnamede yok. Ama 1892 tarihli ve Vital Cuinet imzalı haritaya göre, sınır Alata çayı. Bu çay antik dönemde DaÄŸlık ve Ovalık Klikya’yı birbirinden ayıran Lamas ırmağının sadece 10 km doÄŸusunda. Demek ki, Osmanlı dönemindeki sınırlarda hala antik dönemden izler bulmak mümkün.
Gerçi her kazanın nüfusu ve idari yapısı tek tek verilmiş. Ancak verilen bu rakamlar o tarihlerde usul olduğu gibi sadece erkek nüfusa (nüfusl u zükur) ait.
Tarsus’un nüfusu 20 423, Tarsus’a baÄŸlı iki nahiye (bucak) ve 133 köy var. Ä°ki nahiyeden Namrun Çamlıyayla ilçe merkezinin eski adı. Gülek ise Toroslar’da yakın zamana kadar bucak merkeziydi.
Mersin’in nüfusu ise 11 822. Mersin’e baÄŸlı iki nahiye ve 82 köy var. Nahiyeler Elvanlı ve Kalınlı adlarını taşıyor. Elvanlı günümüzde de Tömük kuzeyinde büyük bir köy. Buna karşılık Kalınlı günümüzde mevcut deÄŸil (veya isim deÄŸiÅŸikliÄŸine uÄŸramış.) Salnamede yeri belirtilmeyen bu nahiye diÄŸer kaynaklara göre Mezitli’nin kuzeyindeymiÅŸ. Ne var ki, gerek iki nahiye teÅŸkilatının ortak oluÅŸu, gerekse mesafe cetvelinde i ki nahiyenin tek kalemde gösterilmiÅŸ oluÅŸu sebebiyle bu konunun araÅŸtırılması gerektiÄŸine inanıyorum.
İçel’e baÄŸlı kazalardan Anamur’un nüfusu 10 763. Bu kazaya baÄŸlı Silinti adlı bir nahiye ve 82 köy var. Silinti, bugün Antalya sınırları içinde kalan GazipaÅŸa ilçesinin eski adı. Åžu halde nüfus ve köy sayısının bir bölümünün günümüz Antalya ilinde kaldığı söylenebilir.
Gülnar’ın nüfusu 8 510. Gülnar’ın 53 köyü var, fakat nahiyesi yok. Ancak Gülnar kaza merkezi bugünkü Gülnar deÄŸil. ÇeÅŸitli kaynaklarda kaza merkezinin Gilindire (bugünkü Aydıncık) olduÄŸu belirtilmekte. Zaten salnamede de pazar yerleri ile ilgili bilgi verilirken, bugünkü Gülnar Anay karyesi (köyü) olarak belirtiliyor.
Silifke’nin nüfusu 5 266. Silifke’ye baÄŸlı Bulacalı adında bir nahiye ve 38 köy var. Günümüzde Bulacalı adında bir yerleÅŸim yeri yok. Gerçi akla TaÅŸucu yolundaki Bolacalıkoyuncu köyü geliyor. Ama Silifke’ye bu kadar yakın bir köyün nasıl olup ta nahiye merkezi yapıldığı açık deÄŸil. Mut’un nüfusu 6 231. Mut’a baÄŸlı Sarıkavak adında bir nahiye ve 63 köy var. Silifke Mut yolunun doÄŸusundaki daÄŸlık alanda yer alan Sarıkavak Cumhuriyet döneminde de uzun süre Kürkçü adıyla bucak merkezi olmuÅŸtu.
KarataÅŸ kazasının neresi olduÄŸu belli deÄŸil. (Tabii burada Adana’nın güneyindeki KarataÅŸ’tan söz etmiyoruz.) Ama diÄŸer kaynaklarda, Osmanlı döneminde bu kazanın İçel sancağının doÄŸusunda yer aldığı belirtiliyor. Alata ve AyaÅŸ arasında KarataÅŸ adında bir iskeleden de bahis var. Demek ki KarataÅŸ bugünkü Erdemli dolaylarında bir kaza merkeziymiÅŸ. KarataÅŸ’ın nüfusu 4 971. Kazanın 25 köyü var, fakat nahiyesi yok.
Bu bilgilerden, 1870 te bugünkü Mersin ilinin bulunduğu bölgenin (Gazipaşa dahil) erkek nüfusunun 67 986 olduğunu öğreniyoruz. Bölgede 476 köy varmış ki, bu sayı günümüzde 551 olan sayıya yakın. Kazalar ise 1987 öncesi Mersin ilçeleriyle (Karataş yerine Erdemli olmak üzere) hemen hemen aynı.
DiÄŸer bilgilere gelince, temel eÄŸitim düzeyinin Adana merkez sancağına baÄŸlı yerlerde o dönem ölçüleri içinde hayli iyi olduÄŸu anlaşılıyor. Mekteb’i sibyan (ilkokul) sayıları Salnamede Tarsus’ta 60, Mersin’de ise 31. Buna karşılık İçel sancağında mekteb’i sibyan sayıları düşük: Silifke de iki, Anamur, Gülnar ve Mut’ta da birer mekteb’i sibyan varmış. KarataÅŸ’ta ise hiç yok. Vilayet genelinde sadece dört rüştiye. (ortaokul) olup, bunlardan biri Mersin’de biri Tarsus’ta ve biri de İçel sancağındaymış. (Ancak bu sonuncusunun yeri belirtilmemiÅŸ; Ermenek olabilir.)
Salnamede ekonomik yaşam ile ilgili bilgiler de var fakat bu bilgiler çok yetersiz. Bununla birlikte gerek Tarsus ve gerekse Mersin kazalarında pamuk dahil çeşitli ürünler yetiştirildiği ve ihracat yapıldığı belirtiliyor. Ancak bazı meyveler ismen belirtildiği halde, turunçgillerden bahis yok. Belli ki henüz turunçgiller yöre çiftçilerince bilinmiyor. (Oysa Adana merkez kazasında portakal ve limon yetiştirildiği kaydedilmiş.) İçel sancağında ise tarımsal üretim yapıldığı belirtildiği halde, ihracattan bahsedilmiyor. Tarsus ve Mersin, kazaları ile İçel sancağındaki ormanlarda çam, katran, ardıç, ceviz, aşısız zeytin gibi ağaçların olduğu ve bu kerestelerinin ihraç edildiği de belirtilmiş.
Maden olarak Mersin’in Elvanlı nahiyesinde ve Silifke’de lületaşı olduÄŸu kaydedilmiÅŸ. Mensucat ağırlıklı sanayi tesisi olarak, Tarsus’ta yedi, Mersin’de de iki fabrika sayılıyor.
Ticari faaliyet üzerinde özellikle durulmuÅŸ. Buna göre vilayet genelinde üç yerde liman teÅŸkilatı varmış ve bu üç yerden biri Mersin diÄŸeri de Silifke’ymiÅŸ. (Silifke sahilde olmadığına göre bu liman TaÅŸucu veya TaÅŸucu BoÄŸsak arsındaki Liman kalesi olabilir) Sadece Mersin’de vapur acentalığı varmış. Salnameden Mersin’e Mısır, Fransız ve Rus gemilerinin tarifeli olarak, Ä°ngiliz gemilerinin ise tarifesiz olarak sefer yaptıklarını öğreniyoruz. Vilayet genelinde sekiz yabancı ülkenin temsilcileri olduÄŸu, ancak bunlardan beÅŸinin Mersin, ikisinin de Tarsus’ta görev yaptığı belirtilmiÅŸ.
Salnamede Asarlı Atika (eski eserler) konusu da iÅŸlenmiÅŸ. Tarsus’ta Gözlükule ve DonuktaÅŸ’ın yanı sıra iki adet te kapının olduÄŸu belirtiliyor. Demek o tarihte Kleopatra kapısı dışında bir kapı daha varmış. Ayrıca Gülek ve Namrun nahiyelerindeki kalelerden de bahsediliyor. Mersin’de Soli üzerinde durulmuÅŸ, ama Soli adı yerine Åžehr’i Viran ve Pompeipolis adları kullanılmış. Ä°lginç olan ÅŸey salnamenin Sofi’de seksenden fazla sütun olduÄŸunu belirtmesi. Ayrıca yine Mersin kazasının kırsal alanında çok sayıda harabe olduÄŸu ancak isimlerinin tespit edilemediÄŸi belirtiliyor.
İçel sancağında kayda geçen dört kale var. Anamur’da denize kenarındaki kale tanımlaması ile belli ki Mamure kalesi kastediliyor. Salnamede yer alan diÄŸer kaleler ise, Silifke ve Mut’taki kaleler ile deniz içindeki kale yani bugünkü adıyla Kızkalesi.
Salnamede Makamat’ı Aliyye (yatırlar) için de ayrı bir bölüm var. Tarsus’taki Åžit, Lokman, Danyal, Hızır, Bilal HabeÅŸi, Halife Memun türbeleriyle ve Eshabı kehf, Gülnar Zeyne’de Aliyyu Semaerkandi, Silifke’de Tevekkül Sultan gibi ismi bugün de iyi bilinenlerin yanı sıra, her kazadaki önemli yatırlar da kayda geçirilmiÅŸ.
Salnamenin mülahazat (düşünceler) bölümünde vilayet mühendisinin henüz harita düzenleyemediÄŸi ancak sonraki yıllarda bu haritanın da salnameye ekleneceÄŸi belirtilmekte. Salname “sehv ve noksandan dahi aridir denilemeyeceÄŸi” ibaresiyle ve verilen bilgilerdeki hataların hoÅŸ görüleceÄŸi umuduyla bitmektedir.
İçel Sanat Kulübü Aylık Bülteni Mayıs 212. Sayısından Alınmıştır
