Mersin, Soli- Pompeiopolis Antik Liman Kenti’nde 2002 sezonundaki kazılar 1-31 Temmuz 2002 tarihleri arasında arazi; 1-15 AÄŸustos 2002 tarihleri arasında da depo çalışması olarak gerçekleÅŸtirilmiÅŸtir. Kazı ekibi, işçilerle birlikte 2002 kazı sezonunda toplam 49 kiÅŸiden oluÅŸmuÅŸtur. (1)
Geçen yıllarda olduÄŸu gibi baÅŸlangıçta Soli Höyük ve Pompeiopolis Sütunlu Cadde’de sürdürülmesi tasarlanan kazılara, bu yıl Mezitli Belediyesi tarafından 1. Derece sit alanı dışındaki Milli Egemenlik Caddesi’nde açılan yol çalışması sırasında ortaya çıkan nekropol alanındaki çalışmalar da eklenmiÅŸtir.
A) SÃœTUNLU CADDE
Sütunlu Cadde’deki kazı çalışmaları geçen yıl E ve F plankarelerinde açığa çıkarılan Roma dükkânları ve batı portikosundaki mozaikli alanda sürdürülmüştür. Bu bölgedeki kazıların amacı; restorasyon için pilot bir çalışma alanı olarak seçilen güneyde Sütunlu Cadde’nin limanla birleÅŸtiÄŸi bu kesimde, restorasyona hazırlık olarak mozaikli alan, doÄŸu portikosu ve dükkânların bir bütün olarak arkeolojik çalışmalarının tamamlanması ÅŸeklinde özetlenebilir. Bu amaçla 2002 kazı sezonunda; E6, E7 ve E8 plankarelerinde kazılar yoÄŸunlaÅŸtırılmıştır. E6’da Roma dükkanının duvarları ve Ä°S. IV, yüzyıla ait bir geç antik dönem havuzu tümüyle açığa çıkarılmıştır. Bu havuz, E6 karelajında bulunan cam cürufları nedeniyle ÅŸimdilik bir cam atölyesi? olarak yorumlanmıştır. Atölyenin üzerinde onu enine bölen bir su kanalı, geçen yıl açığa çıkarılan erken döneme ait iÅŸlemeli devÅŸirme malzemeden oluÅŸan duvarlarıyla büyük bir yer kaplayan mekanla iliÅŸkilidir. Bu ikisinin arasında bu yıl Sütunlu Cadde’nin kullanıldığı en geç dönem (terminus post quem) olan VI. yy. da kullanılan bir Bizans kuyusu açığa çıkarılmıştır. F5 açmasında geçen yıl açığa çıkan bu büyük dikdörtgen mekanın iÅŸlevinin ne olduÄŸunun açıkça yorumlanabilmesi için kuyunun içindeki dolgu toprak boÅŸaltılmış ve ele geçen buluntulara göre en son geç antik dönemde (VI. yy.) bir çöplük olarak kullanıldığı anlaşılmıştır. Bu mekanda 3.52 m.den (-) 0.05 m. kotuna inilmiÅŸtir. Daha erken dönemlerde gerçek iÅŸlevi kuyu olan bu mekanda çok sayıda Bizans seramiÄŸi, yanı sıra Roma dönemi terra sigillata parçalan, cam eserler ve ayrıca çoÄŸunluÄŸu aÅŸrı korozyona uÄŸramış sikkeler ele geçmiÅŸtir. Bu nedenle kuyunun çeÅŸitli dönemlerde farklı amaçlarla kullanıldığı anlaşılmaktadır.
E6’da V. tabakada açığa çıkan blokajın doÄŸusunda yapılan sondaj kazısında (2.85 m.) Helenistik dönem keramiÄŸi VI. tabakanın içinden gelmiÅŸtir. E5’te E6’ya paralel olarak yapılan kazı çalışmalarında da yine aynı biçimde Helenistik malzeme ele geçmiÅŸtir. Özellikle bu tabakadan gelen dörtlü kandil seti dikkat çekicidir Söz konusu malzeme, yangın tabakasında açığa çıkması nedeniyle tarihsel olarak Ä°.Ö. 70’lerde Soli’yi yaÄŸmalayan ve Soli halkını göçe zorlayan Ermeni kral Tigranes’in istilasıyla iliÅŸkili görülmektedir. E5 karelajında VI. tabaka olarak yorumlanan Helenistik dönem kültür katı, 2.70 ile 2.10 kotları arasındadır.
E3 ve F3 karelajlarında seviye düzleme çalışmaları gerçekleÅŸtirilmiÅŸtir. Bu plankarelerde de E5 ve E6’ya paralel olarak aynı seviyelerde Helenistik dönem çanak çömlek parçaları ele geçmiÅŸtir. Özellikle 2.55 m. kotunda bulunan Geç Helenistik döneme tarihlenen bir kandil, Roma dönemine geçiÅŸ evresini ortaya koymaktadır.
Soli-Pompeiopolis Kazısı Sütunlu Yol Mozaik Konservasyonu
A3 ve A4 karelajlarında yer alan 1999’da bulunmuÅŸ, koruma amacı ile naylonla kapatılmış ve üzeri dere kumu ile örtülmüş olan mozaik; 2002 kazı sezonunda açılmıştır. Ãœzerindeki naylonlar, dış etkenler (insan faktörü) ile tahrip olmuÅŸtur.
Mozaiğin Planı
Sütun dizisinin hemen önünde baÅŸlayan mozaik, numaralanarak konservasyon çalışmaları gerçekleÅŸtirilmiÅŸtir. 1 numaralı parçada, geometrik desenler yer almaktadır Bunu izleyen 2, 3 ve 4 numaralı alanlarda geometrik bezemelerin sürdüğü görülmektedir. 5 numaralı alanda, geometrik bezemeden ayrı olarak, özellikle giyoÅŸ motifleri ile çerçevelenmiÅŸ balık figürlü panolar dikkati çekmektedir. Panolarda çeÅŸitli tipteki balıklar, bitki desenleri betimlenmiÅŸtir, 7 no’lu alanda 6-8 panolarını ayıran geometrik dizi devam etmektedir. 6 no’lu pano güneybatı alanında geometrik çizgilerden oluÅŸan motif yer almaktadır. 6 ve 8 no’lu panolar birbirini izlemektedir.
Temizlik
Mozaikli alanın çevre temizliği yapılarak otlarından ve mozaik üzerindeki topraktan arındırılmıştır. Bitki ve ağaç köklerinin toprak altında ilerleyerek büyümesi ve zararlı otların çevresini sarmasıyla harcını zayıflatarak tesseraların yerinden çıkmasına ve dağılmasına sebep olmuştur. Bu nedenle zararlı otlar temizlenerek tarım ilacı ile ilaçlanmıştır. Ayrıca mekanik temizlik yapılarak tessera üzerindeki bitki köklerinin tabakası alınmıştır.
Harcı zayıflamış olan mozaiği sağlamlaştırmak için primal enjeksiyon uygulanmıştır. Güney kısmında pilot uygulama yapılarak tesseralar desteklenmiştir. Hazırlanan harç 1/3 oranındadır ve 1 ölçü hidrolik kireç, 3 ölçü kum ve tuğla tozundan oluşmaktadır.
Mozaiğin üzerine koruyucu olarak paraloid B72 (%3-%5) uygulanmıştır ve 1/1 oranında çizimi yapılmıştır. Ayrıca hava şartlarından ve diğer dış etkilerden koruma amacıyla üzerine jeotekstil serilmiş , dere kumu ile kapatılmıştır.
B) SOLI HÖYÜK
Soli Höyükteki kazı çalışmaları öncelikle 2001 kış aylarında yaÄŸan yaÄŸmurun tahrip ettiÄŸi doÄŸu yamacı açmaları F8, F9; E8, E9 tepede E7, F6, F7 ile batı yamacında Tiyatronun içindeki G3, H3’de temizlik ve kazı çalışması olarak gerçekleÅŸtirilmiÅŸtir. Bu yılki kazıların amacı; höyüğün stratigrafisini kesin olarak açığa çıkarmaktı. Bu nedenle doÄŸu yamacında F8, F9, E8 ve E 9 açmalarında yoÄŸunlaşılmıştır. F6 ve F7 açmalarının stratigrafik konumu aÅŸağıda verildiÄŸi gibidir.
F6 Açması
21.00-20.50 : Helenistik seramik.
20.50-19.66 : Helenistik Dönem ağırlıklı karışık malzeme
19.66-19.51 : Erken Helenıstık – Geç Klasik I (19.66 Helenistik Taban)
19.51-19.40 : Geç Klasık II (19.51 m. Kireç Tabakası)
19.40-19.16 : Erken Klasik ( Sert Toprak Tabakası)- Geç Arkaik (19 16 Kül tabakası)
19.16-19.05 : Geç Arkaik (19.16 Kül Tabakası-Duvar ve Taban)
19.05-18.25 : Erken ArkaıkGeç Demir sonu F7 açması
21.00-20.51 : Helenıstık seramk
20.50-19.67 : Helenistik Dönem ağırlıklı karışık malzeme
19.66-19 42 : Erken Helenistik – Geç Klasik I (19.66 Helenistik Taban)
19.51-19.41 : Geç Klasik II (19.51m. Kireç Tabakası)
19.40-19.17 : Erken Klasik ( Sert Toprak Tabakası)- Geç Arkaik (19.16 Kül tabakası)
19.16-19.05 : Geç Arkaik (19.16 Kül Tabakası-Duvar ve Taban)
19.05-18.25 : Erken Arkaik-Geç Demir sonu
18.25-17.93 : Geç Demir Devri-Açmanın son seviyesi
Bu açmalarda en üstte daldırma firnisli ve ‘batı yamacı’ tipinde Helenistik Dönem, ve daha alt tabakadan gelen siyah sırlı ve “kırmızı figür” (örn. phiale tutan Dionysos; defne çelenkleri) Klasik Dönem ile dalga bezemeli tek merkezli iç içe çember bezemeli Arkaik Dönem kap parçaları, Ä°.Ö.Vll.yy. sonuna tarihlenen DoÄŸu Grek ‘Yaban keçisi stili”, kuÅŸlu, Ionia kase gövde parçaları ile Kıbrıs “bichrome”, beyaz astarlı vb. ithal kap parçaları dikkat çekicidir Ayrıca, İÖ. VII. yy.da ilk örneklerinin görüldüğü Fenike- Kıbrıs tipi kandil parçaları ele geçmiÅŸtir. En ilgi çekici buluntular arasında; F7 açmasında ele geçen lotus bezemeli orientalizan kapalı kap gövde parçası (17.54 / 17.32) ve Arkaik döneme ait fildiÅŸi bir stylos da bulunmaktadır.Ä°.VII. yy. tarihlenen bir diÄŸer önemli buluntu ise tunç bir Frig fibulasıdır. Kilikia’da ünik olan bu fibula olasılıkla Geç Assur kralı Sargon’ a karşı Frig kralı Midas ile Geç Hititler tarafından oluÅŸturulan koalisyon döneminde Soli’ye getirilmiÅŸ olmalıdır.
Soli Höyük’te 2002 yılında Eski Hitit katına deÄŸin inilmiÅŸtir. Bu kat ile Erken Geometrik Dönem kültür katı arasında Ä°.Ö. II. bin Myken, Kıbrıs (Beyaz Astarlı II) kap parçalarının bulunması Soli’nin II. binde Kıbrıs ve Myken deniz ticareti ile olan baÄŸlantısını ortaya koymaktadır.
F 9’dan Eski Hitit Dönemine iliÅŸkin bir yangın tabakasının içinden (14.24) kaba mutfak kapları ile birlikte ele geçen kenarları örgü bezemeli, ortasında hiyeroglif yazıt bulunan ve imparatorluk öncesine tarihlenen damga mühür, Soli’nin Kizzuwatna dönemindeki ticari rolünü kanıtlamaktadır.
C) NEKROPOL
Åžimdiye deÄŸin yapılan altyapı çalışmalarında ortaya çıkarılıp müzeye götürülen piÅŸmiÅŸ toprak çeÅŸitli tipteki lahitler ve içlerinde ele geçen ölü armaÄŸanlarından, nekropolün kentin batı kesiminde yer aldığı bilinmekteydi. Nitekim 25.07.2002 tarihinde Mezitli Belediyesi’nin Milli Egemenlik Caddesi’ndeki yol çalışması sırasında (hali hazır plan, rölöve) birçok antik mezar da ortaya çıkmıştır. Bu nedenle kazı çalışmaları 26.07.2002 tarihinden itibaren bu bölgeye kaydırılmıştır.
Açılan yol geniÅŸliÄŸi ile sınırlı (25 m.) nekropol çalışmalarında 10 x 10 metrekarelik bir plan karede toplam 50 mezar açığa çıkarılmıştır. Roma Döneminin farklı evrelerine ait çeÅŸitli tipteki mezarların içinde ve çevresinde ele geçen ölü hediyelerinden bu bölgenin bir halk mezarlığı olduÄŸu anlaşılmıştır. Nekropoldeki çalışmaların önemi; Pompeıopolis mezarlık alanının ilk kez sistemli kazılarla gün ışığına çıkarılması, Roma dönemi boyunca gomü alanı olarak birçok kez kullanılan bu bölgede Pompeiopolis’in ölü gömme geleneklerine iliÅŸkin önemli bilgiler elde edilmesidir.
Belgelemesi tamamlanan (1/20 ölçekli çizim ve fotoğraflama) toplam 50 mezarın ölü hediyelerinin fazla zengin olmamasına karşın mezar tiplerinin çeşitlilik göstermesi; Roma döneminde bu mezarlığı farklı etnik gruplarca da kullanıldığını akla getirmektedir. Açığa çıkarılan mezar tipleri aşağıdaki gibi özetlenebilir:
*Urne (Çömlek mezar)…..2
*Amphora…..5
*Pythos (Küp mezar)…..5
*Torpido Lahit…..3
*TaÅŸ Sanduka…..2
*Monoblok TaÅŸ Lahit…..1
*Larnaks…..3
*Kiremit Mezar…..24
*Toprak Mezar…..5
Mezar buluntuları arasında pişmiş toprak ve cam koku kapları (unguentaria), boncuklar, sikkeler ve pişmiş toprak figürin parçaları dikkati çekmektedir.
Bu yıl Mersin Müzesi’ne 58 adet eser teslim edilmiÅŸtir.
ÖNERİLER
Soli- Pompeiopolis Antik Liman Kenti kazıları 1999 yılından beri sürdürülmekte ve Kültür Bakanlığı’nca desteklenmektedir. Kazılar, son iki yılda büyük bir ivme kazanmış ve içinde bulunduÄŸu l. derece arkeolojik sit alanının bir ‘Arkeolojik Kültür Parkı’ olarak yeniden çevre düzenlemesinin yapılmasına katkıda bulunacak bir aÅŸamaya gelmiÅŸ, bunun için gerekli kamuoyu desteÄŸi saÄŸlanmıştır.
Özellikle Sütunlu Cadde’nin limanla birleÅŸtiÄŸi doÄŸu ve batı portikolarında yapılan arkeolojik çalışmalar, burada bir restorasyon çalışmasının gerekliliÄŸini ortaya koymaktadır. Arkeolojik çalışması ve restorasyon öncesi yapılması gereken hazırlıkları bitirilen 1000 metrekarelik bu alanda yapılacak bir restorasyon 300 dönümlük sit alanının korunmasında ve aslına uygun deÄŸerlendirilmesinde çok büyük katkı saÄŸlayacaktır. Bu alanda yapılacak restorasyon çalışmaları üç baÅŸlık altında ele alınabilir:
1) Batı portikosundaki mozaikli alanın düzenlenmesi,
2) DoÄŸu portikosunun Sütunlu Cadde’nin ortasına yıkılmış mimari parçalarının ayaÄŸa kaldırılması,
3) 2001 kazı sezonunda açığa çıkarılan ve bu yıl kazısı tamamlanan Roma dükkanlarının restorasyonu.
Yukarıda özetlenen restorasyon ve çevre düzenlemesi çalışmaları bir bütün olarak ele alınırsa, Sütunlu Cadde ile liman arasındaki iliÅŸkinin kurulmasında ve aslına uygun biçimde düzenlenmesinde bir pilot çalışma yerine geçeceÄŸi öngörülmektedir. Ayrıca, liman ile Sütunlu Cadde’yi birleÅŸtirecek kamulaÅŸtırma çalışmalarının ya da arazi takas iÅŸlemlerinin ivedilikle gerçekleÅŸtirilmesi sit alanının gerçek iÅŸlevine döndürülmesi ve bir turizm potansiyeli oluÅŸturması açısından önemlidir.
Soli/Pompeıopolis turizme kazandırılması için yukarıda deÄŸinilen restorasyon çalışmalarının yanı sıra kazıda çıkan eserlerin yerinde sergilenmesi de büyük önem taşımaktadır. Bu nedenle, Mezitli’de kurulacak bir yerel müze için Kültür Bakanlığı ile yapılacak olan giriÅŸimlere-iÅŸlemlere bir an önce baÅŸlanması gerekmektedir. Soli/Pompeipolis’te 1999 yılından beri sürdürülen kazılarda açığa çıkan eserler; nicelik ve nitelik olarak bir müze kurabilecek yeterliliktedir
Halen 1. derece arkeolojik sit alanı dışında olan ve 10×10 metrekarelik bir alanda kazısı gerçekleÅŸtirilen Roma dönemi mezarlığının kentin nekropolünün içinde bulunduÄŸu ve bu alanın çevredeki sitelerin yapımı sırasında büyük ölçüde tahrip gördüğü yukarıda sözü edilen arkeolojik buluntularla anlaşılmıştır. Bu mezarları belediyenin yol çalışması sırasında tesadüfen ortaya çıkması arkeolojik sit alanının gerçekçi belirlenmediÄŸini ve yeniden gözden geçirilmesi gerekliliÄŸini gündeme getirmektedir. Çünkü kazısı yapılan alanın yan parsellerinde de mezarların devamının gelebileceÄŸi gözlenmiÅŸtir. Bu nedenle söz konusu alanın ivedi olarak l. derece arkeolojik sit alanı olarak koruma altına alınması gerekmektedir.
Soli/Pompeiopolis’in gerçek iÅŸlevine döndürülmemesi, yani tarihi çevre düzenlemesinin yapılmaması halinde ara çevrenin olumsuzlukları nedeniyle giderek yok olacağı ve geriye dönülemeyeceÄŸi göz önüne alınarak, kazı ve restorasyon projelerine ağırlık verilmeli ve süreklilik saÄŸlanmalıdır. Bu nedenle kamuoyunun desteÄŸi, özel kuruluÅŸların tarih-kültür ve sanatla ilgili birimlerinin yardımı çok önemlidir.
‘Yrd Doç. Dr. Mersin Ãœniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Arkeolog Bl. Çiftlikköy Kampusu. remziyagcı@hotmail. com
(1) 2002 kazıları Mersin Müzesi baÅŸkanlığında, ME. Ãœ. Arkeoloji bölümünden Yrd. Doç. Dr. Remzi YAÄžCI’nın bilimsel baÅŸkanlığında; Dr. Yaprak ERAN; Harita Mühendisi Seyfi ÇUBUK; Arkeolog Esra KOCABAÅžOÄžLU, Meral ARATOÄžLU, Zuhal ARATOÄžLU, Fatih Hakan KAYA; EskiçaÄŸ Tarihçisi MariÄ°ka RAUHALA; Mimar Serap TÄ°MAS; Restoratör Aygül UZUN; ME. Ãœ. Arkeoloji Böl.öğrencileri Cem CIVAOÄžLU, Neslihan KÖROÄžLU, Ramazan TuÄŸalp COÅžKUN, Ali Yalın TURAN, Serkan GENÇ, Özlem GÃœLER, Mustafa ÖĞÜT, Zeynep ÖZÃœSAÄžLAM dan oluÅŸan bir ekip ile gerçekleÅŸtirilmiÅŸtir. Bu yılkı kazılar, baÅŸta Kültür Bakanlığı olmak üzere, Mersin Ãœniversitesi, Mezitli Belediyesi tarafından desteklenmiÅŸ ve Gelbul Ä°nÅŸaat tarafından katkıda bulunulmuÅŸtur.
İçel Sanat Kulübü Bülteni Ocak 2003 Sayısından Alınmıştır.