TBMM’nin açılması ile birlikte milli bayram geleneği şekillenmiştir. Milli Mücadele devam ederken Saruhan mebusu Refik Şevket (İnce) Bey ve arkadaşlarının Meclisin açıldığı 23 Nisan gününün millî bayram olarak kutlanması yönündeki 21 Nisan 1921 tarihli teklifi uzun tartışmalardan sonra kabul edilmiştir. Ardından Saltanatın kaldırıldığı 1 Kasım ile yeni Türk devletinin rejiminin adının konulduğu 29 Ekim günleri milli bayram olarak kabul edilmiştir. 29 Ekim’in özel bir şekilde kutlanması için 1925 yılında 628 sayılı “Cumhuriyet’in İlânına Müsadif 29 Teşrin-i Evvel Gününün Millî Bayram Addi Hakkında Kanun’ çıkarılmıştır. Cumhuriyet Bayramı’nın onuncu yıldönümünün kutlamasına ise ayrı bir önem verilmiştir. Bir grup milletvekili 9 Haziran 1933’te TBMM Başkanlığı’na “Cumhuriyet İlanının Onuncu Yıldönümünü Kutlulama Kanunu” isimli bir önerge vermiş, önerge 11 Haziran 1933 günü kabul edilerek 2305 sayı ile kanunlaşmıştır. Hükümet kutlama hazırlıklarını tek elden yürütmek için bir Yüksek Komisyon oluşturmuştur. Kutlamaların ülke genelinde uyumlu bir şekilde gerçekleştirilmesi amacıyla vilayetlerde de komite ve heyetler oluşturulmuştur.
10. Yıl kutlamaları münasebetiyle Posta Telgraf ve Telefon İdaresi devrimin çeşitli etaplarını gösteren pullar hazırlamış, Ziraat Bankası, üzerinde Atatürk resmi olan madalyalar bastırmıştır. Bayrama halkın katılımını arttırmak amacıyla Devlet Demiryolları idaresi tren ücretlerinde 23 gün indirim yapmayı kararlaştırmıştır. Bayram coşkusunun yurdun her köşesinde yaşanması için köylerde kutlama programına dâhil edilmiştir. Program kapsamında yayın etkinliklerine önem verilmiş; Kurtuluş Savaşı, Cumhuriyetin kuruluşu ve ilk on yılın anlatıldığı bir “Rehber Kitap” hazırlanmıştır. Kutlamaların yapılacağı meydanlara “Cumhuriyet Meydanı” adı verilmiş, “Toprak Alma Merasimi” ile bu meydanlardan alınan topraklar ülkedeki birlik ve beraberliğin ifadesi olarak Ankara’ya gönderilmiştir.
Kutlamalar kapsamında bir af kanunu çıkarılmış, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve İzmir Suikastı mahkûmlarının cezaları tamamen, Serbest Cumhuriyet Fırkası taraftarı olan ve Menemen Olayı sonrasında cezalandırılan gazetecilerin suçlarının bir kısmı affedilmiştir. Hilafetin kaldırılması ve Osmanlı hanedanının yurt dışına çıkarılmasına dair 431 sayılı kanunda yazılı şahıslar ile 150’likler olarak bilinen kişiler af kapsamının dışında tutulmuştur.
10. Yıl kutlamaları ile özdeşleşen iki sembol “Onuncu Yıl Marşı” ile Atatürk’ün Ankara Cumhuriyet Meydanı’nda bütün yurda seslendiği “Onuncu Yıl Nutku” olmuştur.
***
Mersin’de Bayram Hazırlıkları Türkiye’nin dört bir yanında olduğu gibi Mersin’de de yapılacak bayram, büyük sevinç ve heyecanla karşılanmıştır. Yüksek Komisyonun gönderdiği program çerçevesinde hazırlıklara başlanmış, Vali Salim Bey’in (*) başkanlığında Halk Fırkası Vilayet Reisi Necip Mecit, Belediye Reisi Mithat (Toroğlu), Halkevi Reisi Mansur (Bozdoğan) ve Maarif Müdürü Neşet Bey’den oluşan bir komite oluşturulmuştur. Komite çalışmalarda kendisine yardımcı olması için 10 yardımcı komite oluşturmuştur:
Ses ve Yazı Komitesi: Maarif Müdürü Neşet, Liman Şirketi Müdürü Mansur, Doktor Mazhar, Doktor Muhtar (Berker), Suat Salih, Halil Zaloğlu (Olgaçay), Seyrisefainden (Deniz-yollarından) Niyazi, Hakkı Cemal (Üçer), Hakkı Kâzım, Yeni Mersin Gazetesi sahibi Fuat (Akbaş), Cemil Kâmil, Matbaacı Ata (Çelebi), Lütfi Oğuz(can) ile Ege Gazetesi Müdürü Hasan Basri Beylerden oluşan komite, gazete ve dergilerin içeriğini belirlemek, yapılacak yayınlar ile konferans, konuşma ve halk destanlarının cumhuriyet, devrim ve istiklalin değer ve içeriğini anlatacak konularda olmasını sağlamak, gazete yayınları ve afişlerin nasıl olacağını tespit etmekle görevlendirilmiştir.
Renk ve Işık Komitesi: Belediyeden Arif, Şıhmanzâde Şükrü, Yüzbaşı İsmail Hakkı Bey, Belediye Mimarı Recai Bey ile Hasan Dayı (Gürepik) Beylerden oluşan komite, resmi ve özel bütün kuruluşların gündüz bayraklar, gece fenerlerle ne şekilde donatılacağını belirlemek, sergi ve grafik komitesinin vereceği malzemeyi uygun gördüğü yere asmak, serginin aydınlatmasını sağlamak, deniz aydınlatması için deniz komitesi için işbirliği yapmak, evlerin ve mağazaların donatılması ve aydınlatmasının temini ile radyoların nereye konulacağının tespiti ile kullanılacak olan hoparlörlerin teminiyle görevlendirilmiştir.
Satın Alma Komitesi bayram süresince kullanılacak olan malzemeleri satın almakla görevlendirilmiştir.
Sergi ve Grafikler Komitesi: Ziraat Müdürü Avni, Ticaret Mektebi Müdürü Cemil, İktisat Müdürü Mesut, Başmühendis Hurşit, Orta Mektep Müdürü Hamdi ile Belediye Başkâtibi Rıza Beylerden oluşan komite, Cumhuriyetten önce ve Cumhuriyet döneminde yapılan işleri ve bu süreçte meydana gelen farkı gösterecek grafiklerin hazırlanması için gereken bilgileri toplamakla, bu grafiklerin sokaklarda asılacağı yerleri tespit etmekle, sergi yerini belirlemek ve sergi için gereken malzemeleri temin etmekle görevlendirilmiştir.
Temsil Komitesi: Belediyeden Celal (Abaç), Başmuallim Niyazi (Arığ), Mühendis Muammer, Musiki Muallimi İrfan ile Seyrisefainden Niyazi Beylerden oluşan komite, bayram süresince sahnelenecek olan piyeslerin sahneleneceği yerleri belirlemek, sahnelerin aydınlatılması için renk ve ışık komitesi ile iş birliği yapmakla görevlendirilmiştir.
Musiki Komitesi: Musiki Muallimi İrfan Bey, Muallim Hikmet Hanım, Muallim Saadet Hanım, Yeni Mersin Gazetesi’nden Cemil Bey, Halkevi’nden Sıtkı Bey ile Eczacı Kâmil Bey’den oluşan komite, bayram süresince gerçekleştirilecek musiki programını hazırlamak, bunun için gruplar meydana getirmek, çalınacak parçaları belirlemek ve halk oyunları için uygun besteleri tespit etmekle görevlendirilmiştir.
Spor Komitesi: İdman Yurdu’ndan Edip (Buran), Muharrem (Yeğin) ve Muhip (Batibeki) Beyler, Borsa Komiseri Lütfi Ali Bey, Borsadan Fevzi Kâmil Bey, Tekkeli Hacı Efendi, Yalınayak’tan Emin Bey ile Orta Mektepten Abdurrahman Bey’den oluşan komite, bayram süresince yapılacak olan yarışmaların programlarını hazırlamak, yerleri ile saatlerini belirlemek, köylülerin katılmalarını sağlamakla görevlendirilmiştir.
Mektepler Komitesi: Orta Mektep Müdürü Hamdi Bey, Müfettiş Sıtkı Bey, Başmuallim Niyazi (Arığ), Salih ve Hayri Bey’den oluşan komite okulların bütün etkinliklerini belirlemekle görevlendirilmiştir.
Deniz Komitesi: Liman şirketinden Hakkı ve Abdurrahman Bey ile liman reisi Zihni Bey’den oluşan komite, denizdeki seyyar ve sabit aydınlatmayı tespit etmek, sporcuların deniz hareketlerine yardım etmek ve deniz eğlenceleri için program hazırlamakla görevlendirilmiştir.
Balo Komitesi: Fırka Reisi Necip Mecit, Kasapoğlu Kadri, Kadıoğlu Fahri (Merzeci), Ziraat Bankası Müdürü İhsan, İş Bankası Müdürü Enver Beyler, Muallim Fazilet Hanım ile Muallim Nezihe Hanım’dan oluşan komite, balonun nerede yapılacağını incelemek ve balo programını hazırlamak, yiyecek ve içecek listesi oluşturmak, cazbandı hazırlayarak dekorasyon ve aydınlatma işlerini belirlemekle görevlendirilmiştir.
Kaza ve nahiyelerde komiteler oluşturulması için kaymakamlara ve nahiye müdürlerine emir verilmiştir. Hazırlık sürecinde kutlama komitesine en büyük desteği yardımcı komitelerin yanı sıra Halkevi, Muallimler, Tayyare Cemiyeti vermiştir. Köyler de kutlama programına alınmış, köylerin süslenmesi için yeni kabul edilen ölçülere uygun 400 adet bayrak gönderilmiştir.
Kutlamalar çerçevesinde şehrin süslenmesine özel bir önem verilmiş, şehrin çeşitli mahallerine 12 tak kurulmuştur. Ayrıca binalar elektrikle aydınlatılmış, bayrak ve defne dalları ile süslenmiştir. Maarif Vekâleti’nin talimatı uyarınca okullar da süslenmiştir. Binaların süslenmesinde genelde Türk bayrağı kullanılmış, artan bayrak ihtiyacını karşılamak için terziler sabahlara kadar çalışmıştır. Cumhuriyet Marşı’nın vatandaşlarca öğretilmesi için de harekete geçilmiş, CHF il başkanlığı tarafından duyuru yapılmıştır:
“Cumhuriyetimizin onuncu yıl dönümü kutlulama şenliklerinde bir ağızdan okunmak üzere yüksek komisyon tarafından hazırlanan Cumhuriyet Marşı önümüzdeki Pazar gününden başlayarak her hafta Pazar, Salı ve Perşembe günleri saat 17’de Halkevi binasındaki salonda Muallim İrfan Bey tarafından umuma öğretilecektir. Bütün vatandaşların sayılan günlerde ve tayin edilen saatte Halkevine gelmeleri ve bir ağızdan marşı söylemeğe iştirak etmeleri rica olunur.”
1 Ekim gününden itibaren Halkevi’nde Onuncu Yıl Marşını vatandaşa öğretmek için Muallim Hikmet, H. İrfan, Cemil ve Hicazi Beyler tarafından piyano, keman ve flüt eşliğinde çalışmalar başlamıştır. Derslere öğrenciler yoğun ilgi göstermiş ve ilk etapta farklı okullardan gelen 500 öğrenci derslere katılmıştır. Bu süreçte öğretmen bulunmayan köylerde marşı öğretmek için öğretmenler görevlendirilmiştir.
Bayramın birinci gecesi Muallimler Birliği tarafından Halkevi müsamere salonunda “Kahraman” piyesi, ikinci gece Halkevi Temsil Komitesi tarafından “İstiklal” piyesi ile “Şeriye Mahkemesi” komedisi, üçüncü gece yine temsil komitesi tarafından “Yarım Osman” piyesi ile “Şeriye Mahkemesi” komedisinin sahneleneceği açıklanmıştır. İlaveten Orta Mektep öğrencilerinin de sinema binasında Faruk Nafiz Bey’in “Kahraman” ve “İnkılap Çocukları” isimli piyeslerini sahneleyeceği belirtilmiştir.
10. Yıl kutlamalarına özel bir diğer uygulama halk kürsüleri olmuştur. Şehrin muhtelif yerlerine kurulacak olan bu kürsülerde, önceden adını yazdırmak suretiyle isteyen kişiler cumhuriyete dair duygu ve düşüncelerini paylaşma imkânına sahip olmuştur. İlaveten Ankara’daki konuşmaları dinleyebilmek için şehrin meydanlarına radyo düzeneği kurulmuştur.
10. Yıl kutlamalarının gerçekleştirildiği yere Cumhuriyet Meydanı adı verilmiştir. Mersin’de Cumhuriyet Meydanı olarak Gazi İlk Mektebi karşısındaki meydanlık alan belirlenmiştir. Bayram kapsamında Sergi ve Grafik Komitesi tarafından 15 vilayetin cumhuriyet idaresi altında göstermiş olduğu ekonomik hareketlilik ile eğitim, bayındırlık, belediyecilik, hayır cemiyetleri, fabrikalar ve atölyelere dair veriler ile eserlerin örnek, fotoğraf, yazı, rakam ve grafiklerinin yer alacağı bir serginin açılacağı duyurulmuştur. Sergi 29 Ekim günü Ticaret Mektebi binasında açılacaktır. Mersin Maarif İdaresi de sergilenmek üzere eski devir ile yeni devirde yapılan mekteplerin modelleri ile öğrencilerin kullanmış oldukları defterlere ait numuneleri göndermiştir.
Kutlamalar kapsamında inşaatı devam eden yapıların tamamlanarak açılışlarının bayram günlerinde gerçekleştirilmesi öngörülmüştür. Bu bağlamda Mersin Maarif İdaresi yapımı devam eden Belenkeşlik, Arpaç, Sarıibrahimli köyleri ve Panzin Çukurundaki yatılı okulların inşaatlarının tamamlanarak bayramın ikinci günü açılışlarının yapılması için büyük çaba göstermiştir. Ayrıca büyük su sıkıntısı çeken Gözne’de daha önce kullanılmakta iken zamanla yatağı değişmiş olan çeşmenin etrafında 70-80 metre kazı yapılarak “İnkılâp Çeşmesi” adıyla güzel bir çeşme yapılmıştır.
Bayram Kutlamaları
Birinci Gün Mersin baştanbaşa renk ve ışığa bürünmüş, Türk büyüklerinin fotoğrafları asılmış, taklar kurulmuş, evler bayrak, defne dalları, elektrik lambaları ve fenerlerle süslenmiştir. Mersinliler erkenden evlerinden çıkarak Cumhuriyet Meydanı’na hareket etmiştir. Vatandaşlar meydandaki yerini alırken fırka ocakları da önlerinde fırka ve ocakların adı yazılı bayraklarla fırka merkezine gelmişler, buradan da önlerinde bando ile birlikte meydana gelerek yerlerini almışlardır.
Bayram saat 10.00’da Vali Salim Bey’in binlerce Mersinlinin doldurduğu Gazi İlk Mektebi önündeki Cumhuriyet Meydanı’na gelmesiyle başlamıştır. Alay Kumandanı ve askerlerden başlayarak sırasıyla Orta Mektep, ilk mektepler, Mersin İdman Yurdu, dikiş-nakış mektebi, berberler ve terziler cemiyetleri ile hayır cemiyetlerinin bayramlarını tebrik ederek yerine geçmiştir.
Şehir bandosu İstiklâl Marşı ile Onuncu Yıl Marşı’nı çalmış, meydana toplanmış olan binlerce kişi de bandoya eşlik etmiştir. Ardından H. Kâzım Bey şu konuşmayı yapmıştır:
“Yurdu ve budunu çok karanlık bir uçurumdan, derin bir yokluktan şerefli bir devlet olarak parlak yarına götürerek milli kurtuluşun büyük başı olan başbuğu yeni Türkiye’nin diriliş ve yükseliş aleminin ruhu ulu reisimiz, adı adlardan üstün, ünü ünlerden öte büyük aziz şefimiz bize gösterdiğin bu yolda, ülkü yolunda bugüne kadar olduğu gibi bundan sonrada seninle birliğiz, senden aldığımız hızla bu yolda hep beraber milletçe öz ülküye yürüyeceğiz. Emanetinin 15 milyonu dolduran sadık bekçileriyiz.
Onuncu yıl dönümünü çok büyük ve içten gelen sevinçlerle kutluladığımız bu en büyük bayram günümüzde senin ünlü adını saygılarla anıyor ve seni milletçe selamlıyoruz. En büyüğümüz, başkumandanımız Ulu Gazi”.
Konuşmayı takiben geçit töreni başlamıştır. Önce askerler, Jandarma Mektebi öğrencileri ile harp gazileri yürümüştür. Geçiş sırasında caddenin iki tarafını doldurmuş olan halk konfeti saçarak ve alkışlayarak tezahürat yapmıştır. Askeri birliklerin geçişinden sonra alay bandosunun yerini Muallim İrfan Bey’in idaresindeki şehir bandosu almıştır. Şehir bandosunun çaldığı marşlar eşliğinde önce polis müfrezesi ile okullar geçmiştir. Okullardan ilk olarak önde beyaz bluz, lacivert elbise giymiş kız öğrenciler ile kasket, açık yaka beyaz gömlek, lacivert elbise ve beyaz iskarpin giymiş Orta Mektep izcileri ile erkek öğrenciler yürümüştür. Büyük bir disiplin içerisinde gerçekleştirilen ve halktan büyük alkış alan yürüyüşü, Orta Mektep öğrencilerinin hazırlamış olduğu bir araba içinde sergilenen yerli mallarımız, öğretmenleri nezaretinde Cumhuriyet, Çankaya, İnönü, İsmet Paşa, Kayatepe, Kurtuluş ve Küçük Mektep gibi ilkokulların öğrencilerinin geçişi takip etmiştir. Okullardan sonra Hilal-ı Ahmer Cemiyeti’nin (Kızılay) şefkat ve yardım hissi uyandıran yataklı bir arabası eşliğinde yaralı iki asker ile hasta bakıcı iki kadın, Himaye-i Etfal’in (Çocuk Esirgeme Kurumu) süslediği ve cemiyetin gayesini anlatan bir araba, Tayyare Cemiyeti’ni temsilen biri kadın biri erkek iki tayyareci, Milli İktisatlar Birliği’nin temsili tablosu, Terziler Cemiyeti ile biçki yurdunu temsil eden arabalar ile çalıştıkları saha kıyafetiyle İdman Yurdu şubeleri geçmiştir. Bunlardan sonra ise önde Türk bayrağı ve fırka bayrağı olduğu halde CHF vilayet yöneticileri, Kiremithane, Mesudiye, Nusratiye, Mahmudiye, Bahçe Mahallesi ocakları; Berberler Cemiyeti ile merasim meydanını dolduran halkın geçişi gerçekleşmiştir. Halkın geçişiyle birlikte de Cumhuriyet Meydanı’nda yapılacak olan merasim sona ermiştir.
Cumhuriyet Meydanı’ndan Gümrük Meydanı’na ve oradan da Yoğurt Pazarı’na gidilmiştir. Burada fırka kaza heyeti reisi Veysel (Arıkol) Bey bir nutuk söylemiş, Doktor Muhtar Bey de heyecanlı bir destan okumuştur. Saat 14.00’te Ticaret Mektebi salonundaki serginin açılışı yapılmıştır.
Saat 14.30’da İsmet Paşa, Cumhuriyet ve Kurtuluş mekteplerindeki sergilerin açılışı gerçekleştirilmiştir. Saat 15.00’de İdman Yurdu sahasında atletizm yarışmaları yapılmıştır. Aynı gece askerler, okullar, İdman Yurdu cemiyetleri ile binlerce kişi ellerinde fenerler ve meşaleler ile Cumhuriyet Meydanı’nda toplanmıştır. Cumhuriyetin ilan saati olan 21.00’de top atılmış, bir dakikalık saygı duruşu gerçekleştirmiştir. Top atıldığı anda şehirdeki bütün fabrikalar, limandaki vapurlar ile liman şirketinin motorları beş dakika düdük çalarak cumhuriyetin on yılının bitip ikinci on yılına girildiğini ilan etmişlerdir. Ardından Halk Fırkası Vilayet Reisi Necip Mecit, Belediye Reisi Mithat, Kaza Heyeti Reisi Veysel Bey’in olduğu fener alayı hareket etmiştir. Kışla Caddesi, Tüccar Kulübü, Gümrük Meydanı önünden geçerek Hükümet Caddesine giren ve Ziraat Bankası önünden sola dönüp Yoğurt Pazarı, Zabit Yurdu önünden tekrar geçerek Cumhuriyet Meydanı’na gelen fener alayı “yaşasın Cumhuriyet, yaşasın Gazi, yaşasın Türk millet ” tezahüratlarıyla yürüyüşüne son vermiştir. Bu esnada öğrenciler, Halkevi müsamere salonunda bir müsamere gerçekleştirmiş, müsamereden sonra da muhtar ve Kaymakamzade Hayri (Gültekin) Bey birer konuşma yapmıştır. İlk gün kutlamaları Tüccar Kulübü’nde düzenlenen balo ile sona ermiştir.
İkinci Gün Saat 08.00’den itibaren Yoğurt Pazarı’nda toplanmaya başlayan Mersin halkı, şehir bandosu tarafından çalınan parçalar ile hatiplerin yaptığı konuşmalardan sonra bandonun çaldığı Cumhuriyet Marşı’na eşlik ederek Cumhuriyet Meydanı’na gelmiştir. Vali Salim Bey, Halk Fırkası Vilayet Heyeti Reisi Necip Mecit, Belediye Reisi Mithat, Halkevi Reisi Mansur Bey’in tören alanındaki yerini alması üzerine saat 10.10’da bandonun çaldığı İstiklâl Marşı ile tören başlamış, meydanı dolduran halk hep bir ağızdan Onuncu Yıl Marşı’nı söylemiştir. Belenkeşlik Mektebi’nden bir şehit çocuğu “Ankara” şiirini okumuştur. Şiirden sonra Orta Mektep öğrencilerinden bir şehit kızı canlı bir hitabede bulunmuş, hitabeyi yine bir şehit çocuğu tarafından okunan “Cumhuriyet Destanı” takip etmiştir. Halk arasından Bekir Efendi adında bir zat da kürsüye çıkarak bir konuşma yapmıştır. Konuşmadan sonra toprak alma merasimi yapılmıştır. Vali Bey, Fırka Reisi Necip Mecit, Belediye Reisi Mithat, Halkevi Reisi Mansur ve harp malullerinden Emin Bey ile Orta Mektebin yüksek sınıfından yaşça en büyük bir kız ile erkek öğrenci kazma ile kürsünün yanındaki toprağı kazmış ve bu topraktan birer avuç alarak önceden hazırladıkları kırmızı atlas torba içine koyarak ağzını mühürlemişlerdir. Yapılan iki konuşmayla birlikte toprak alma töreni sona ermiştir.
Saat 11.00’de Verem Dispanseri pavyonu açılmıştır. Saat 14.00’de liman şirketinin yeni yaptırdığı “Cumhuriyet” isimli römorkör törenle denize indirilmiş, ardından liman şirketinin araçları parasız olarak halka tahsis edilerek eğlenceli bir deniz gezintisi gerçekleştirilmiştir. Saat 15.00’de Devlet Demiryolları fidanlığının arkasındaki sahada cirit oynanmış, saat 17.00’de Zabit Yurdu’nda danslı bir çay ziyafeti düzenlenmiş, saat 20.00’de liman şirketinin araçları ile deniz gezintisi yapılmıştır. Gezi esnasında Onuncu Yıl Marşı söylenerek havai fişekler atılmıştır. Gece ise Halkevi Temsil Komitesi tarafından Halkevi müsamere salonunda ve Çankaya, İsmet Paşa ile Gazi Paşa mekteplerinde müsamereler verilmiştir.
Üçüncü Gün Şehir bandosu saat 08.00’de Tarla Meydanı’nda milli parçalar çalmaya başlamıştır. İzleyiciler saat 09.00’da bando ile birlikte Halkevi önüne gelerek kurulmuş olan kürsünün etrafında toplanmıştır. Orta Mektep öğrencisi Adile Türkân “Cumhuriyet Destanı”nı okumuştur. Ardından milli vapurlar acentesinden Ali Rıza Bey bir konuşma yapmıştır. Orta Mektep öğrencilerinden Orhan “Vatan” şiirini okumuştur. Muhtar Hilmi Bey Cumhuriyetten önceki ve sonraki ordumuzu kıyaslayan bir konuşma yapmıştır. Orta Mektep birinci sınıf öğrencisi Burhan “Dumlupınar Destanı”nı okumuştur. Arabacı Kazım çavuş yerinden fırlayarak kürsüye çıkmış ve “Ben bir arabacıyım. Bu meydanda size söylemek salahiyetini bana cumhuriyet verdi, Halkevi verdi.” demiştir. Orta Mektep ikinci sınıf öğrencisi Şükriye Fikret bir şiir okumuş, onu belediye münadisi Tokatlı Ahmet Efendi izlemiştir. Alkışlarla dinlenen destanı Orta Mektep öğrencisi Lütfi ile Selahaddin’in heyecanlı konuşmaları takip etmiştir. Konuşmalardan sonra Onuncu Yıl Marşı söylenerek Gümrük Meydanı’na gelinmiştir. Meydanın önüne konulan kürsüye önce Orta Mektep öğrencilerinden bir köylü çocuğu olan Ahmet çıkarak Besim Atalay Bey’in “Onuncu Yıl Destanı’nı, Osman Mücahit isimli öğrenci Kemalettin Kamu’nun “Zafer Yollarında” şiirini, bir köy çocuğu olan Ali ise “Ankara Destanı”nı okumuştur. Hasan Dayı (Gürepik) Bey ise tayyareciliğin artan önemini ve Millî Mücadele yıllarında Türk tayyarecilerinin fedakârlığını anlatmıştır. Gümrük Meydanı’nda son konuşmayı Cemil Kâmil Bey yapmıştır. Yapılan kayık ve yüzme yarışlarına halk yoğun ilgi göstermiş, iskeleden Belediye Bahçesine kadar olan sahil hınca hınç dolmuştur. Öğleden sonra Halkevi’nde toplanan Mersinliler Bahçe Mahallesi’ne gitmiştir. Halk kürsüsünden konuşmalar yapılmış ve Türkçe konuşmak yolundaki ant tekrar edilmiştir. Saat 14.00’de Vali Bey tarafından Ziraat Bankası’nın istasyon civarında yaptırdığı tütsü yerinin açılışı gerçekleştirilmiş, saat 15.00’de de İdman Yurdu sahasında çok heyecanlı bir maç oynanmış, maçtan önce de spor şenlikleri yapılmıştır.
Akşama doğru Tarsus bandosu ile Mersin ve Tarsus köylüleri gruplar halinde ve davul zurnalar eşliğinde şehre gelmiştir. Halkevi tarafından karşılanan köylüler, önlerinde Türk bayrağı ile süsledikleri Gazi’nin fotoğrafı olduğu halde şehirde bir süre yürüyerek Cumhuriyet Meydanı’na gelmişler ve burada çeşitli halk oyunları oynamışlardır. Saat 19.00’da askeri okul öğrencilerinin eşlik ettiği binlerce kişi Cumhuriyet Meydanı’nda toplanarak birinci gün yapılmış olan fener alayını tekrarlamıştır. Bu esnada birçok havai fişek atılmış ve Gazi’nin portreleri çizilmiştir. Cumhuriyet Meydanı’na gelerek askeri alayın tertip ettiği şenlikleri seyreden fener alayı, davul ve zurnalarla çeşitli eğlenceler gerçekleştirmiştir. İlerleyen saatlerde Halkevi salonunda Hayri Bey’in yapmış olduğu konuşmayı müteakiben Muallimler Birliği tarafından Aka Gündüz’ün “Mavi Yıldırım” isimli piyesi sahnelenmiştir. Halkevi temsil komitesi gençleri ise saat 21.00’de Cumhuriyet Meydanı’na gelerek kutlamalara iştirak etmişlerdir. Tarsus bandosunun çaldığı Cumhuriyet Marşı hep bir ağızdan söylendikten sonra Abdullah, Aziz, Hüseyin, Celal Cemil, Ahmet ve Cahit isimli kişiler şiirler ve destanlar okumuşlar, akabinde “İstiklâl” piyesi temsil edilmiştir. Saat 24.00’de atılan topla birlikte fabrikalar ve limandaki vapurlar sirenlerini çalarak bayramın sona erdiğini ilan etmişlerdir.
Kutlamalar esnasında çekilen telgraflarla da devlet büyüklerinin bayramları kutlanmıştır. Bu doğrultuda Mersin Halkevi tarafından Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal, Başbakan İsmet Paşa ile Cumhuriyet Halk Fırkası Umumi Kâtibi Recep Bey’e birer kutlama telgrafı çekilmiştir. Bunlardan Gazi’ye çekilen telgraf şu şekildedir:
“Ulu Gazi Hazretlerine; Bize en değerli armağanınız olan cumhuriyetin onuncu yıl bayramını çok derin sevinçlerle kutlulayan Mersin’in uyanık gençliği, büyük milli reislerini en derin saygılarla andılar. Halkevi bu derin minneti yüksek huzurunuza sunar”.
Toprak alma merasimi münasebetiyle de Kutlulama Komitesi Reisi Vali Salim Bey tarafından Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal’e şu telgraf gönderilmiştir:
“Onuncu Cumhuriyet Bayramının ikinci gününü çok derin tezahürlerle kutlulayan Mersin halkı toprak alma merasimi münasebeti ile de aziz milli reislerini büyük saygı hisleri ile andılar. Bütün halk derin bir vecd içinde yüksek adınızı anarken bize armağan ve emanet ettiğin cumhuriyeti kanları ile canları ile koruyacaklarına ant içtiler. Yüksek huzurunuza sunduğumuz bir avuç toprakla bütün Mersin halkının sana ve cumhuriyete olan sevgi ve bağlılık duygularını yolluyoruz. Büyüğümüz, büyük milli reisimiz.”
Bunların yanı sıra Baro tarafından da Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal ile Cumhuriyet Halk Fırkası Umumi Kâtibi Recep Bey’e kutlama telgrafı gönderilmiştir.
***
O günleri yaşamış olan değerli büyüğümüz Şinasi Develi anlatıyor (2):
Ben Ortaokul 2. sınıfa başlayacağım. Ama başlayamadık. Alışagelmediğimiz bir çalışma var. Marş öğreniyoruz. Düzgün yürüyüş talimleri yapıyoruz. Sergilere gidiyoruz. Yeni açılan Halkevi’nde konferanslar oluyor. Onları izlememiz öneriliyor. Bütün okul faaliyetimiz, kısa süre sonra kutlayacağımız Cumhuriyet Bayramı’na dönük. Başka seferdekilere benzemeyen bir bayram kutlaması hazırlığı var. Kutlama gününe daha 5 aya yakın zaman var. 11.6.1933’de, Cumhuriyet’in 10. yılının nasıl kutlanacağı hakkında Özel Kanun çıkarılmış. Birçok da kararnameler, talimatnameler, emirnameler.
Kutlama gece ve gündüz 3 gün devam edecek ve hafta tatili uygulanacak. Yani 3 gündüz ve gece, iş yerleri kapalı. Dairelerde mesai yok. Resmi binalar süslenecek, ışıklandırılacak. Her tarafa afişler, levhalar hazırlanıp asılacak. Konferanslar, temsiller verilecek. Sinemalar bedava. Devletin nakil vasıtaları, trenler, vapurlar tenzilatlı. Özel Posta Pulları basılacak. En ücra köylere kadar bayrak gönderilecek. Halk kürsüleri kurulacak. Cumhuriyet’imiz anlatılacak. Yalnız bu kutlama için değil, ilerdeki yıllarda da söylenilebilecek bir marş hazırlanacak ve halka öğretilecek. Ve daha birçok etkinlik.
Bir de umumi af çıkarılmış. Ziraat Bankası, üzerinde Atatürk portresi olan bir madalya bastırmış. Okulda, dersten fazla marş öğrenmekle uğraştığımızı hatırlarım. Ortaokul Müzik hocamız İrfan Bey; geçen ders yılında derslere, Titanic batarken gemi orkestrasının çaldığı müzikle başlardı. Bu yıl öyle değil. Artık, kutlama için özel bestelenmiş, Onuncu Yıl Marşı’mız var. Bu marş; okul dışında, Halkevi’nde, müsait salonlarda halka öğretiliyordu.
1933’de Mersin çok güzeldi, ama küçüktü. Bir saatte, her tarafını gezebilirdiniz. Bayram; Mersin’de de 3 gün boyunca gece ve gündüz sürecekti. Birkaç gün önceden cadde ve sokaklar, mağaza ve dükkanlar Türk bayrakları ile donatılmış, birçok resmi ve özel büyük binalar süslenmişti. Evlere de bayrak asılması ve gece fener konulması için halka duyuru yapılmıştı. Hatırlarım, dışarıdan bayrak temin edememiştik. Annemin elinden dikiş gelirdi, evde kendisi dikti. Belki nizami olmamıştı ama Milli bayrağımızdı. Ayrıca içerisinde mum yanabilen renkli kâğıtlardan yapılmış, üstten basma portatif fenerler satılırdı. O portatif fenerlerden almış ve kutlama süresince, geceleri mütevazi evimizin kapısını renk vererek ışıklandırmıştık. Kutlamanın bir değişik bölümü de Halkevi’nin arkasında ayrılan meydanda yapılanlardı. Demir direkler üzerine bazı cisimler monte edilmişti. İçlerinde ne olduğu anlaşılmıyordu. “Kutlama gecesi görürsünüz” deniliyordu. Gerçekten bunun; Cumhuriyet kutlamasına yakışır bir hazırlık olduğunu, bayram gecesinin başlamasıyla gördük. Kutlama gecesi ortalık karardıktan sonra, direklerin üzerindeki kapalı cisim bir nevi alev aldı ve ATATÜRK’ün baş kısmının yavaş yavaş ışıkla aydınlandığını gördük.
O gün 13 yaşındaydım, bugün 93’ün deyim. Aynı hislerle meşbu (doymuş) olduğumu belirtirken, mübalağa etmiş değilim!
Bir başka Mersinli büyüğümüz, Sayın Ali Metin Tok (d. 1929) da Cumhuriyetin onuncu Yıldönümünü hatırlıyor:
29 Ekim 1933 Mersin. Gece olmuş ama tüm Mersin ayakta. Ben 4 yaşındaydım. Mersin coşkulu, şehirde büyük heyecan var. Herkes 10. Yıl marşını okuyor! Biz de faytonla dolaşıyoruz. Her taraf murt (mersin) dallarıyla süslü. Mersin, mersin kokuyor. Şimdi 94 yaşındayım. Ayni heyecanı yaşıyorum! Büyük Bayramımız, Cumhuriyetimizin 100. Yıl kutlu olsun!
***
Son söz: Cumhuriyetimize sahip çıkalım!
(*) Salim Gündoğan 1883’te Geyve’de doğdu. Darülfünun Hukuk şubesinden 1910’da mezun oldu. Kaymakamlıklarda ve mülkiye müfettişliklerinde bulundu. 1932 ile 1933 yılları arasında İçel (Mersin) valiliği yaptı.
Mersin bayram kutlamaları fotoğrafları H. Cahit Arseven arşivindendir. Kendisine teşekkür ederim.
Kaynakça:
1) “İçel’de Cumhuriyet’in 10. Yıl Kutlamaları ve Kutlamalar Sırasında Yaşanan Müessif Bir Hadise: Comuzade Davası.” Doç. Dr. Erdem Çanak. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, sayı 34, 2018, s. 199-240 (erişim tarihi 10.09.2023).
2) “Cumhuriyetimizin Onuncu Yılını Mersin’de Nasıl Kutladık?” Şinasi Develi. İçel Sanat Kulübü Dergisi, sayı 194 Ekim, Kasım 2012, s. 14-15.
Mersin Deniz Ticaret Odası Aylık Bülteni Ekim 2023 – 376. sayısından alınmıştır.
